کنار مسیرهای رسمی، تلاش‌های شخصی و صنفی مختلفی برای گردآوری و مستندسازی میراث صنعت چاپ در قالب «موزه صنعت چاپ» ح شده، تلاش‌هایی که به‌نظر می‌رسد همیشه یک قطعه از پازل آن گمشده است.
چاپ، صنعتی است که امروزه نه‌تنها فقط با صنایع فرهنگی بلکه با همه صنایع پیوند خورده و نقش مهمی در رشد و توسعه دیپلماسی فرهنگی و اقتصادی ایران ایفا می‌کند اما سال‌ها است، این صنعت با خلائی قابل توجه به نام «موزه چاپ» روبه‌رو است.
شاید برای خیلی از افرادی که در کم و کیف مشکلات، دغدغه‌ها و چالش‌های صنعت چاپ قرار دارند، فعالیت دوباره «موزه ملی صنعت چاپ» پیدا کردن یاسمنی در میان سمن‌ها باشد. این موزه شاید تنها راه نجات حفظ میراث فرهنگی و تاریخی این صنعت است. نباید فراموش کنیم که موزه فقط یک ساختمان پُر از اشیای قدیمی نیست، بلکه نهادی فرهنگی، آموزشی و اجتماعی است که آثار ارزشمند تاریخی، هنری و فرهنگی را از خطر نابودی و فراموشی حفظ می‌کنند.
موزه صنعت چاپ، نخستین‌بار سال ۱۳۸۹ در ساختمان کتابخانه مجلس به همت رسول جعفریان، مدیریت وقت کتابخانه مجلس افتتاح شد اما کمی بعد به دلیل کمبود فضا، تصمیم گرفته شد در تفاهم‌نامه کتابخانه مجلس و سازمان اسناد و کتابخانه ملی این موزه با عنوان «کتابت و چاپ» در ساختمانی واقع در خیابان ۳۰ تیر فعالیت خود را ادامه دهد. سال ۱۳۹۲ این موزه در هفت بخش شامل «پیشینه کتابت در ایران»، «آغاز چاپ در ایران»، «ماشین‌های چاپ»، «چاپخانه»، «چاپ عکس»، «صحافی و کتاب‌سازی» و «عصر دیجیتال» فعالیت خود را از سر گرفت.
اما چراغ این موزه مدت‌هاست خاموش شده و قرار است به ساختمان اصلی کتابخانه مجلس منتقل شود اما کنار مسیرهای رسمی، تلاش‌های شخصی و صنفی مختلفی هم برای گردآوری و مستندسازی میراث صنعت چاپ انجام شد که از میان آن‌ها می‌توان به تلاش‌های زنده‌یاد «اسمعیل دمیرچی» اشاره کرد که تا زمان حیاتش به نتیجه نرسید، او مجموعه‌ای از دستگاه‌ها و ماشین‌آلات چاپ را در سفر به استان‌های مختلف جمع‌آوری کرد اما نتوانست تا سال ۱۳۹۷ که در قید حیات بود، به آرزویش جامه عمل بپوشاند.
در این سال‌ها همواره تلاش‌هایی برای بازگشایی موزه چاپ از سوی صنف، تلاش‌هایی انجام شده که به‌نظر می‌رسد همیشه یک قطعه از پازل آن گمشده است؛ درحالی که موزه‌ها، پلی هستند میان گذشته، حال و آینده و هنرجویان نسل جدید می‌توانند با گشت و گذاری کوتاه در این مکان هم ماشین‌های چاپ قدیمی را از نزدیک ببینند و هم از تجربه‌ها و دستاوردهای گذشتگان بیاموزند؛ همچنین می‌توانند ریشه‌ها و گذشته خود را بهتر بشناسند و هویت فرهنگی خود را تقویت کنند.
در دولت سیزدهم اما مدیرکل دفتر چاپ از آماده‌سازی مقدمات بازگشایی «موزه ملی چاپ» در تهران خبر داد اما تا امروز هیچ خبری از افتتاح یا اختصاص مکان قطعی موزه ملی چاپ منتشر نشده و مشخص نیست که قطعات این پازل چه زمانی کنار هم می‌نشینند.
چرا راه‌اندازی «موزه چاپ» اهمیت دارد؟
در پاسخ به این سوال می‌توان به ۶ دلیل اصلی اشاره کرد؛ حفظ میراث فرهنگی و تاریخی، آموزش و پژوهش، افزایش آگاهی عمومی، جذب گردشگری فرهنگی، الهام‌بخشی برای نوآوری و محلی برای پاسداشت پیشکسوتان چاپ و نشر.
صنعت چاپ را می‌توان یکی از تحولات بزرگ تاریخ بشری دانست که نقش مهمی در گسترش علم، فرهنگ، روزنامه‌نگاری و نشر کتاب داشته است، بازگشایی این موزه می‌تواند ابزارها، ماشین‌آلات و اسناد مربوط به تاریخ چاپ را نگه‌داری کند و از نابودی آن‌ها جلوگیری شود.
از سوی دیگر، موزه ملی صنعت چاپ می‌تواند روند تحول چاپ از گذشته تا امروز را به خوبی بیان کرده و برای دانشجویان، پژوهشگران و علاقه‌مندان حوزه چاپ و نشر نیز جذاب باشد، از سوی دیگر بازدیدکنندگان را با روش‌های سنتی و مدرن چاپ آشنا کند و سهمی در معرفی پیشینه غنی چاپ در ایران به جهان داشته باشد. آشنایی با مسیر تکامل چاپ می‌تواند به طراحان، ناشران و هنرمندان ایده بدهد تا از سنت‌ها، الهام گرفته و در عرصه مدرن نوآوری کنند.
بیشتر بخوانید: تفاهم نامه همکاری انجمن علمی فناوری چاپ ایران و وزارت میراث فرهنگی امضا شد
همچنین می‌توان امیدوار بود که موزه چاپ بتواند به عنوان یک جاذبه فرهنگی برای گردشگران داخلی و خارجی باشد و هویت فرهنگی کشور را در عرصه بین‌المللی تقویت کند.
در این میان اما فارغ از بازگشایی آن استمرار فعالیت این موزه بدون توجه به تغییر مدیریت‌ها و دولت‌ها نیز نکته مهمی است که نباید از آن غافل شد، زیرا این موزه، می‌تواند به مثابه میراثی گران‌بها در دل صنعت چاپ به محلی برای نشست‌ها، گعده‌ها و دیدارهای چاپچی‌ها تبدیل شود.
موزه‌ای که فقط موزه نباشد
ظرفیت‌های مختلفی برای موزه ملی چاپ ایران وجود دارد و اگر بار دیگر در شکلی کاملاً حرفه‌ای بازگشایی شود می‌توان در دل آن بخش‌های مختلفی پیش‌بینی کرد؛ از بخش تاریخی، فناوری چاپ، هنر گرافیک و حروف‌نگاری تا بخش پژوهشی و آرشیو و نمایشگاه‌ها.
در این موزه می‌توان فارغ از رویکرد و عملکردهای کلیشه‌ای، علاوه بر نمایش دستگاه‌های چاپ قدیمی مثل چاپ سنگی، سربی، دستی، افست اولیه، می‌توان نسخه‌های خطی چاپ‌شده در دوران قاجار و پهلوی و اولین روزنامه‌ها و کتاب‌های چاپی در ایران را در معرض دید عموم قرار داد. همچنین می‌توان سیر تکامل چاپ از روش‌های سنتی تا دیجیتال را معرفی یا ماکت‌ها و دستگاه‌های قابل‌راه‌اندازی برای نمایش کار عملی چاپ را برای هنرجویان و علاقه‌مندان ارائه کرد.
همچنین در بخش هنر گرافیک و حروف‌نگاری علاوه بر معرفی سیر تحول تایپوگرافی فارسی، می‌توان پوسترها و جلدهای شاخص در تاریخ نشر ایران را معرفی کرد؛ همچنین در بخش تعاملی نیز پیشنهاد بازگشایی کارگاه‌های آموزشی چاپ دستی برای کودکان و نوجوانان و ایستگاه‌های دیجیتال برای شبیه‌سازی فرآیند چاپ نیز می‌تواند از جدیدترین و به‌روزترین اقداماتی باشد که در این موزه دنبال می‌شود.
نمایش آثار طراحان گرافیک معاصر، همکاری با چاپخانه‌ها، ناشران و دانشگاه‌ها برای برگزاری رویدادهای تخصصی، برگزاری کارگاه‌های آموزشی مثل آموزش چاپ سنتی، لیتوگرافی، حروف‌چینی و جشنواره‌های مرتبط با صنعت چاپ را هم می‌توان به زمره این فعالیت‌ها اضافه کرد.
اما اکنون سرنوشت ماشین‌ها، قطعات و دستگاه‌هایی که در طول ادوار مختلف به همت زنده‌یاد دمیرچی جمع‌آوری شد و در برهه‌ای نیز قرار بود در باغ کتاب ایجاد شود، مشخص نیست. طبق آخرین خبرها اکنون بخشی از ماشین‌ها در نقاط مختلف مثل باغ موزه نگارستان، ساختمانی در کتابخانه ملی و نقاط مختلف پراکنده شده و اطلاعات خاصی از وضعیت آن‌ها در دسترس نیست. شاید اگر همه توان و ظرفیت‌های موجود در کتابخانه مجلس شورای اسلامی، کتابخانه ملی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و شهرداری تهران تجمیع شود، بتوان به بازگشایی این موزه امیدوار بود.
نویسنده: ساره گودرزی
