کارشناسان حوزه نشر معتقدند؛ با توجه به چالش‌های نشر ایران و ظرفیت فناوری، گسترش زیرساخت‌های دیجیتال و صوتی، حمایت از دسترسی عادلانه و مشوق‌های فرهنگی و گیمیفیکیشن می‌تواند به رشد فناوری در این صنعت کمک کند.
به گزارش چاپ و نشر آنلاین به نقل از ایبنا، صنعت کتاب همیشه با فناوری دست در دست هم پیش رفته‌اند. از اختراع چاپ گوتنبرگ در قرن پانزدهم، تا دستگاه‌های چاپ افست در اواخر قرن نوزدهم و حالا چاپ دیجیتال. هر گام فناوری، نشر را گسترده‌تر کرده است
چاپ افست شمارگان زیاد را ممکن ساخت و چاپ دیجیتال، کتاب‌های کم‌تیراژ را هم اقتصادی کرد. حالا نشر الکترونیکی بخش مهمی از صنعت شده. تحقیقات نشان می‌دهد این روش هزینه‌های تولید و توزیع را تا یک‌سوم کم می‌کند. نتیجه؟ کتاب‌ها، ارزان‌تر می‌شوند و خوانندگان بیشتری به آن‌ها دسترسی پیدا می‌کنند. در شرایط اقتصادی ایران، این می‌تواند سرانه مطالعه را افزایش دهد.
اما فناوری‌های جدید، از فایل‌های الکترونیکی فراتر می‌روند. «چاپ دیجیتال»، «چاپ سه‌بعدی»، «واقعیت افزوده»، هوش مصنوعی و گیمیفیکیشن، فرصت‌های تازه‌ای برای کتاب ایجاد کرده‌اند. به‌عنوان مثال، کتاب‌های تعاملی دیجیتال با تصویر، صدا و حرکت، کودکان را بیشتر به خواندن علاقه‌مند می‌کنند. چاپ دیجیتال نیز نه‌تنها برای انتشار کتاب در شمارگان کم، مسیر به‌صرفه‌ای بود، بلکه هزینه‌ها را کم و راه را برای ناشران کوچک و کتاب‌های تخصصی باز کرد. فناوری «چاپ براساس تقاضا» (POD) هم شمارگان سنتی را شکست؛ حالا یک کتاب را می‌توان با چند نسخه چاپ و سریع منتشر کرد.
نشر دیجیتال: دسترسی آسان‌تر
کتاب‌های الکترونیکی و صوتی، خواندن را برای همه آسوده‌تر کرده‌اند و گزارش‌ها می‌گویند بخش بزرگی از زنجیره نشر به فضای مجازی رفته است، علی محمدپور، کارشناس حوزه فناوری‌های نشر در این زمینه معتقد است؛ طبق آمار و اخبار در ایران، بیش از ۱۰ میلیون کاربر به پلتفرم‌های نشر الکترونیک پیوسته‌اند و هر ماه حداقل ۳ میلیون نفر، از آن‌ها استفاده می‌کنند و حدود ۱۵۰ هزار عنوان کتاب دیجیتال و هزاران کتاب صوتی عرضه شده است و این یعنی کسانی که قبلاً به کتاب دسترسی نداشتند، حالا راحت می‌خوانند و نابینایان با گوش، کتاب را «می‌بینند.»
وی با طرح این موضوع که البته بازار دیجیتال هنوز سهم کمی از نشر کل دارد، ادامه داد: اما استفاده از کتاب الکترونیکی، به‌ویژه از راه‌های غیررسمی مثل کانال‌های تلگرامی، خیلی گسترده است و حتی مصرف غیرقانونی از قانونی بیشتر شده است.
چاپ براساس تقاضا یعنی هیچ کتابی نمی‌میرد
درگذشته، کتاب‌ها عمر کوتاهی داشتند، وقتی فروش‌شان از شمارگان افست کمتر می‌شد، نایاب و بعد حذف می‌شدند، اما اکنون فناوری همه کتاب‌ها را زنده نگه می‌دارد، محمدپور درباره این شیوه چاپی و گسترش آن در جوامع مختلف، گفت: در نسخه الکترونیکی، همه کتاب‌ها در دسترس‌اند، اما «چاپ براساس تقاضا (POD) » حتی نسخه‌های چاپی را هم ممکن می‌کند. هر کتابی را می‌توان تک‌نسخه و با قیمت مناسب چاپ کرد.
وی افزود: این روش در جهان پیشرفت کرده؛ به عنوان مثال باید گفت که بیش از ۵۵ درصد کتاب‌های چاپی آمازون، با POD عرضه می‌شود، البته در ایران هم شرکت‌هایی پیشگام شده‌اند و به این حوزه قدم گذاشته‌اند که جای خوشحالی دارد، گسترش و توسعه این شیوه چاپی به شکل گسترده‌ای، دسترسی به کتاب را بیشتر می‌کند.
دسترسی به کتاب در مناطق دورافتاده و مدارس
فناوری، نشر را به محروم‌ترین نقاط می‌برد؛ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، کانون پرورش فکری و نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور با ارسال بسته‌های کتاب به روستاها، مطالعه را ترویج می‌کنند، اما تجربه نشان داده است که روش‌های دیجیتال می‌تواند این کار را سریع‌تر و وسیع‌تر کند، محمدپور با اشاره به برخی از این نمونه‌ها، عنوان کرد: یونسکو دستگاه‌های آفلاین RACHEL را به مدارس دورافتاده می‌دهد، دستگاه‌هایی که با باتری کار کرده و بدون اینترنت صدها هزار صفحه محتوا را در شبکه محلی پخش می‌کنند، به‌نظرم ایران هم می‌تواند از این الگو استفاده کند.
به گفته وی، در نمونه‌های دیگر نیز در مدارس، اپ‌های کتابخوان روی تبلت‌ها، کلاس‌های مجازی با کتابخانه‌های آنلاین و تجهیز کتابخانه‌ها به نسخه‌های دیجیتال و صوتی، مطالعه را در جاهایی که کتابفروشی یا کتابخانه نیست، ممکن می‌سازد.
گیمیفیکیشن: بازی برای خواندن بیشتر
کارشناسان حوزه فناوری‌های نوین بر این باورند که «گیمیفیکیشن» یا همان بازی‌سازی آموزش، بهترین راه برای افزایش انگیزه مطالعه است، فرصتی که با اضافه کردن امتیاز، نشان، جدول رتبه‌بندی و چالش به خواندن، آن را جذاب و تعاملی می‌کند. تحقیقات نیز نشان می‌دهد این روش موجب می‌شود افراد بیشتر بخوانند، بهتر یاد بگیرند و از کتاب لذت ببرند.
محمدپور، درباره چگونگی رواج این شیوه، گفت: عناصری مثل امتیازدهی، داستان‌های تعاملی با معما، یا پاداش‌هایی مانند محتوای اختصاصی، انگیزه را چند برابر می‌کنند. این تکنیک‌ها برای کودکان و نوجوانان عالی است؛ دانش‌آموزان با گیمیفیکیشن درگیرترند و مطالب را بهتر حفظ می‌کنند.
وی افزود: ناشران و مؤسسات فرهنگی می‌توانند با اپ‌های کتابخوان یا مسابقات مجازی، کودکان را به خواندن هفتگی تشویق کنند. به عنوان مثال چالش آنلاین هفتگی با مدال مجازی و معرفی برندگان در رسانه‌ها، عادت مطالعه را در جوانان جا می‌اندازد، در یک بازه زمانی باشگاه‌های کتابخوانی کودک و نوجوان که زمانی وزارت ارشاد مسئولش بود، شبکه‌ای ارزشمند از این بازی‌ها بود که حالا با فناوری، می‌توان آن را با هزینه کمتر و تأثیر بیشتر احیا کرد.
هوش مصنوعی: انقلاب جدید نشر
«هوش مصنوعی با سرعت به قلب نشر نفوذ کرده است.» محمدپور این جمله را گفت و ادامه داد: هوش مصنوعی اکنون از نوشتن تا بازاریابی و توزیع نقش پُررنگی در صنعت نشر دارد؛ در نگارش، به نویسندگان کمک می‌کند پیش‌نویس بسازند، ویرایش کنند یا واژه‌های بهتری پیشنهاد دهند. در طراحی، جلد و صفحه‌آرایی را هوشمندانه انجام می‌دهد و زمان و هزینه را کم می‌کند.
بیشتر بخوانید: آیین تقدیر از مؤلفان و مترجمان سازمان بهزیستی برگزار می‌شود
وی افزود: هوش مصنوعی در انتشار، با تحلیل بازار، تیراژ و عناوین را پیش‌بینی می‌کند، سیستم‌های پیشنهادگر کتاب‌های مناسب سلیقه کاربر را در فروشگاه‌های آنلاین نشان می‌دهند و فروش را افزایش می‌دهند. در کتاب صوتی، AI با صدای طبیعی و سریع تولید می‌کند که برای نابینایان و افراد پرمشغله عالی است.
به گفته محمدپور، تلفیق AI با نشر، سرعت، دقت و دسترسی را افزایش می‌دهد و صنعت را به عصر هوشمند می‌برد. مثل چاپ افست که انقلاب کرد، هوش مصنوعی هم می‌تواند تحول بزرگی ایجاد کند.
دسترسی برای همه: از نابینایان تا سالمندان
دنیای دیجیتال، دسترسی به کتاب را عادلانه‌تر کرده است و اکنون نابینایان و کم‌بینایان با کتاب‌های صوتی و بریل، دیجیتال می‌خوانند، محمدپور با بیان اینکه کتابخانه ملی ایران، بیش از ۹ هزار کتاب صوتی و ۱۵۰۰ بریل رایگان دارد، گفت: مؤسساتی مثل موزه ملک، هم مجموعه‌هایی عرضه می‌کنند، اما این‌ها محدودند، البته برخی شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی پیشقدم شده‌اند مثل تبلت «برجسته‌نگار» با کیبورد بریل، نمایشگر و خروجی صوتی فارسی که متن را به بریل و گفتار تبدیل می‌کند.
وی ادامه داد: اکنون نابینایان بدون کامپیوتر می‌خوانند، می‌نویسند، به گوشی وصل می‌شوند، موسیقی گوش می‌دهند یا حتی امور بانکی انجام می‌دهند. فناوری‌های مشابه مثل بزرگ‌نمایی متن یا تبدیل خودکار به‌صوت نیز برای سالمندان و افراد با اختلال بینایی جزئی هم مفیدند.
تجربیات جهانی: الگویی برای ایران
نگاهی به تجربیات کشورهای مختلف نشان می‌دهد کشورهای درحال توسعه از فناوری برای ترویج مطالعه استفاده کرده‌اند و برنامه‌ریزی‌های ریز و کلان خود را در آن دنبال می‌کنند. اگر به این تجربه‌ها نگاه ویژه‌ای داشته باشیم، ایران نیز می‌تواند با موج فناوری‌های نوین همراه شود و آن را در بخش‌های مختلف حوزه فرهنگ به‌خصوص کتاب اجرایی کند.
محمدپور، به برخی از این تجربه‌ها اشاره کرد و گفت: در اوگاندا و فیلیپین، پروژه «کتابخوان نوجوانان» با تبلت و اپ‌ها، علاقه به کتاب و زبان انگلیسی را افزایش داد، در آفریقا، Worldreader با آمازون و یونسکو، مطالعه را با گوشی‌های هوشمند و e-readerها را با تمرکز بر محتوای محلی و سواد دیجیتال گسترش داد.
به گفته وی، یونسکو برنامه «کتابخانه دیجیتال منطقه‌ای» را با دستگاه‌های RACHEL ایجاد کرده که تا ۲۰ تبلت بدون اینترنت به منابع آموزشی دسترسی دارند. دانش‌آموزان روستایی حتی بدون برق و اینترنت درس می‌خوانند و به‌نظرم ایران می‌تواند از این‌ها برای مناطق محروم و جزیره‌ای الگوبرداری کند.
راهکارهایی برای تقویت نشر ایران با کمک فناوری
فناوری همیشه سکوی پرش نشر بوده و حالا با سرعت بیشتری رشد می‌کند. با چالش‌های فعلی نشر ایران و ظرفیت فناوری‌های نوین می‌توان امیدوار بود که اجرای برخی از طرح‌ها تا حد زیادی بتواند مشکلات و چالش‌های موجود در این حوزه را کاهش دهد.
محمدپور با بیان اینکه در این مسیر، ناشران و سیاستگذاران می‌توانند نشر ایران را تقویت کنند، گفت: گسترش زیرساخت‌های دیجیتال و صوتی؛ یکی از این موارد است، به‌عنوان مثال دولت، ناشران را با یارانه‌های فنی تشویق به انتشار الکترونیک و صوتی کند، کتاب‌های درسی و علمی را در پلتفرم‌ها در دسترس قرار دهد، ناشران کوچک و نویسندگان جوان را حمایت کند، محتوای ارزشمند را دیجیتال‌سازی و ناشران دولتی را ملزم به انتشار الکترونیک کند، در غیر این صورت مرجعیت به پلتفرم‌های غیرقانونی می‌رود.
وی افزود: آموزش فناوری‌های نشر در قالب کارگاه‌های مهارتی برای اهالی نشر در حوزه هوش مصنوعی و فناوری‌های جدید یک ضرورت است، از سوی دیگر وزارت ارشاد هم فناوری را در نظارت، حمایت و توسعه کتاب وارد کرده و با استانداردسازی خدمات و اولویت به کودکان، سالمندان، نابینایان و مناطق محروم، شرکت‌ها را تشویق و حمایت کند.
محمدپور با بیان اینکه حمایت از دسترسی عادلانه با ایجاد کتابخانه مجازی ملی با پوشش سراسری نیز راهکار دیگری است که می‌تواند دنبال شود و مدارس ابتدایی را با کتاب دیجیتال و گیمیفیکیشن تجهیز کند تا عادت مطالعه از کودکی شکل بگیرد، بنظرم با این کار زیرساخت امانت دیجیتال عمومی برای اقشار کم‌برخوردار ایجاد خواهد شد.
وی همچنین گفت: می‌توان شرایطی پیش‌بینی کرد که جشنواره‌ها و رقابت‌های ملی مطالعاتی با محور فناوری ایجاد شود؛ از شبکه‌های اجتماعی برای جذاب و اجتماعی کردن مطالعه استفاده شود، تجربه‌ای موفق در جهان و ایران که ایران نیز باید به سراغ آن برود، همچنین می‌توان شرایطی فراهم کرد که گیمیفیکیشن را در مدارس و کتابخانه‌ها به‌کار گرفته شود.
محمدپور بر لزوم احیای باشگاه‌های کتابخوانی ملی در فضای دیجیتال تاکید کرد و یادآور شد: معتقدم که باید تجربه باشگاه‌های کتابخوانی کودکان و نوجوانان این‌بار در قالبی فناور، بازطراحی شود تا دانش‌آموزان ما که اکنون با تبلت یا گوشی به فناوری‌های نوین مجهز هستند بتوانند جذب آن شوند.
به گفته وی، بازنگری قوانین و نظارت نیز ازجمله مواردی است که سیاستگذاران فرهنگی باید به آن دقت کنن، دولت قوانین نشر و حقوق مالکیت فکری را به‌روز کند تا پشتیبان تولید باشد، نه مانعی برای عدالت فرهنگی.
وی با بیان اینکه ساخت سامانه ملی «احراز کیفیت» برای کتاب‌های دیجیتال کودکان و نوجوانان اکنون یک ضرورت است، گفت: البته معتقدم که این کار را باید به تشکل‌های مردم‌نهاد سپرد؛ این روش در جهان موفق بوده و کتابخوانی را تقویت می‌کند، ما نیز باید به سمت این موضوع برویم تا کتاب‌های کودک و نوجوان ما با یک کیفیت خوب و مناسب در اختیار خانواده‌ها قرار گیرد.
با نگاهی به این مباحث می‌توان گفت که ضرورت توجه به فناوری‌های نوین در صنعت نشر پُررنگ‌تر شده است، از سوی دیگر برخی ناشران نیز با بهره‌گیری از فناوری‌های نوآورانه مانند واقعیت افزوده، کتاب‌های چندرسانه‌ای و سیستم‌های ثبت مالکیت معنوی مبتنی بر بلاک‌چین به دنبال افزایش امنیت و جذابیت آثار خود هستند، می‌توان گفت که امروز حرکت صنعت نشر به سمت فناوری‌های نوین نه‌تنها یک انتخاب، بلکه ضرورتی اجتناب‌ناپذیر برای بقا در بازار رقابتی امروز است.
