کارشناسان معتقدند که سرمایه‌گذاری ناشران در چاپ امنیتی کتاب و استفاده ناشران از شماره سریال، کد یکتا و QR صرفاً هزینه فنی نیست؛ بلکه سرمایه‌گذاری در اعتمادی است که نظام اقتصادی و فرهنگی به آن نیاز دارد.
به گزارش چاپ و نشر آنلاین به نقل از ایبنا، در دنیای امروز که اطلاعات و تبادلات اقتصادی با سرعتی بی‌سابقه در گردش است، «امنیت چاپ» بیش از هر زمان دیگری اهمیت یافته و صنعت چاپ، که زمانی صرفاً ابزاری برای انتقال محتوا بود، امروزه به یکی از مهم‌ترین ابزارهای حفاظت از اصالت اسناد، محصولات و آثار فکری تبدیل شده است. چاپ‌های امنیتی نه‌تنها نقش مهمی در پیشگیری از جعل و تقلب دارند، بلکه به حفظ اعتماد عمومی، حمایت از حقوق تولیدکنندگان و ناشران و پایداری اقتصادی کشورها کمک می‌کنند.
در ایران نیز، با رشد فناوری و پیچیدگی روزافزون جعل، توجه به چاپ‌های امنیتی به یک ضرورت تبدیل شده است. از اسکناس و اوراق بهادار گرفته تا کارت‌های بانکی، گواهینامه‌ها، برچسب‌های اصالت کالا و حتی کتاب، به‌خصوص کتاب‌های درسی، آثار ادبی و علمی، همه نیازمند بهره‌گیری از روش‌های نوین امنیتی هستند تا اصالت و اعتبارشان حفظ شود.
طی سال‌های اخیر برخی افراد سودجو و دلال با چاپ کتاب‌های پُرمخاطب برخی ناشران، به اسم ناشر اصلی کتاب‌های خود را می‌فروشند، بدون اینکه مخاطب و مشتری بداند که کتاب‌هایی که خریده است، اصل نیستند. در این میان اما چاپ امنیتی مجموعه‌ای از فناوری‌ها، مواد و روش‌های طراحی است که هدف آن پیشگیری از جعل و سوءاستفاده از اسناد و محصولات چاپی است.
نگاهی به برخی فعالیت‌ها و اقدامات انجام شده در این حوزه نشان می‌دهد که بازار کتاب، طی این سال‌ها تحت تاثیر فعالیت دلالان و سودجویان آسیب‌های زیادی دیده است و برخورد با کپی‌کاران و افست‌کاران چندان هم آسان و ساده نیست، اما استفاده از چاپ امنیتی و مزایایی که به همراه دارد، می‌تواند تا حد زیادی از بروز مشکلات و حاشیه‌ها پیشگیری کند.
اهمیت و ویژگی چاپ امنیتی
ویژگی‌های امنیتی چاپ معمولاً در سه سطح طبقه‌بندی می‌شوند؛ «ویژگی‌های آشکار» یعنی مواردی که با چشم غیرمسلح قابل مشاهده‌اند، مانند هولوگرام، چاپ برجسته یا مرکب خاص و امنیتی، «ویژگی‌های پنهان» یعنی فقط با ابزار خاص مانند نور UV یا فیلترهای اپتیکی قابل رؤیت‌اند مثل مرکب‌های فلورسنت، تگانت‌های میکرو و.… و «ویژگی‌های رمزنگاری‌شده یا دیجیتال» که شامل بارکدهای دوبعدی، QR کدهای امنیتی، شناسه‌های دیجیتال یکتا و تراشه‌های RFID می‌شود که در کنترل اصالت کاربرد گسترده دارند.
نگاهی به تجربه برخی از برندها و محصولات در استفاده از چاپ امنیتی نشان می‌دهد که ترکیب هوشمندانه این سطوح در قالب یک ساختار، امروزه بهترین عملکرد را در برابر جعل فراهم می‌کند؛ زیرا جعل همزمان همه لایه‌ها بسیار پیچیده و پُرهزینه است.
مهدی عظیمی، کارشناس حوزه چاپ امنیتی که سال‌های زیادی است در این حوزه پژوهش می‌کند، با اشاره به نمونه‌های فنی و عملیاتی مورد استفاده ناشران در جهان، گفت: نگاهی به برخی مولفه‌ها و کاربردشان در صنعت نشر و چاپ کتاب نشان می‌دهد که صنعت نشر در ایران به این حوزه بدون توجه بوده است؛ درحالی که فناوری‌های نوین به راحتی در این حوزه می‌توانند یاری‌رسان باشند.
وی در این زمینه توضیح داد: درج واترمارک در بافت کاغذ به شکل قابل رؤیت یا نیمه‌پنهان، به‌عنوان روشی کلاسیک برای احراز اصالت شناخته می‌شود، ناشران نسخه‌های نفیس یا چاپ‌های دانشگاهی اغلب از کاغذهای واترمارک‌دار استفاده می‌کنند تا جعل فیزیکی دشوار شود.
عظیمی، با اشاره به استفاده از مرکب‌های ویژهUV، فلورسنت، تغییررنگ، مغناطیسی و taggantها نیز گفت: این‌ها مرکب‌هایی هستندکه در نور ماوراءبنفش یا با ابزار خاص دیده می‌شوند یا مرکب‌های خاص امنیتی که بسته به زاویه یا دما رنگشان تغییر می‌کند، برای صفحات عنوان، پشت جلد یا برچسب‌های داخلی به کار می‌روند، همچنین ذرات ردیاب (forensic taggants) امکان ردیابی منشأ چاپ را فراهم می‌کنند.
او با بیان اینکه هولوگرام‌ها و برچسب‌های OVDرا نیز باید به فهرست این موارد اضافه کرد، یادآور شد: نصب هولوگرام فویل‌دار روی جلد یا محل مشخصی از کتاب به‌ویژه در چاپ اول یا نسخه‌های محدود، یک مانع بصری و اقتصادی برای جعل‌کنندگان ایجاد می‌کند.
یکتا؛ ناجی کتاب‌ها
عظیمی، در ادامه از درج شماره سریال، کد یکتا و QR متصل به پایگاه داده به‌عنوان دیگر راهکار ناشران برای عبور از چالش کپی کتاب‌ها نام برد و یادآور شد: تک‌سازی هر نسخه با شماره یکتا یا QR که با اسکن آن در پایگاه داده ناشر اصالت تأیید می‌شود، راهکاری موثر برای کنترل توزیع و شناسایی نسخه‌های غیرمجاز است، روشی که بسیاری از ناشران بین‌المللی، به‌ویژه در حوزه کتاب‌های درسی، به کار می‌گیرند.
او همچنین توکن‌های دیجیتال، شناسه دیجیتال یکتا (UDI) و نمونه‌های آزمایشی بلاک‌چین را دیگر راهکارهای چاپ امنیتی دانست و گفت: ثبت شناسه یکتا در پایگاه‌های دیجیتال یا بلاک‌چین به‌عنوان سوابق غیرقابل تغییر مالکیت و تولید، برای نسخه‌های کلکسیونی و نفیس به‌تدریج کاربرد بیشتری یافته است.
بیشتر بخوانید: هفته کتاب در کرمانشاه همراه با تجلیل از فعالان نشر
عظیمی، همچنین گفت: معمولاً در چاپ کتاب‌هایی که ناشران از کپی‌برداری و تولید نسخه جعلی آن نگران هستند، از پارامترهای طراحی امنیتی همچون میکروتکست، الگوهای میکروسکوپی یا برش‌های لبه‌ای ویژه که در فرآیندهای ساده کپی‌برداری از بین می‌روند، استفاده می‌شود.
ناشران و تجربه‌های بین‌المللی
نگاهی به فعالیت ناشرانی مانند Pearson، Cengage، McGraw-Hill و Elsevier در بخش کتاب‌های درسی و منابع آموزشی نشان می‌دهد که آن‌ها ترکیبی از روش‌های دیجیتال و فیزیکی را به‌کار گرفته‌اند؛ از درج کدهای یکتا و QR که به پورتال‌های اصالت و محتوای همراه لینک می‌شوند تا بسته‌های امنیتی شامل برچسب‌ها و گواهی‌های اصالت.
این تجربه‌ها نشان می‌دهد که تلفیق راهکارهای فنی با فرایندهای تجاری و حقوقی مانند پیگیری حقوقی و تعامل با پلتفرم‌های توزیع مؤثر است. در این میان اما باید گفت که تخمین خسارت دقیق و یکپارچه برای کل بازار نشر کار دشواری است. عظیمی با این حال منابع صنعتی و بررسی‌های ملی تصویری روشن از گستردگی مسئله ارائه داد و گفت: گزارش‌های بین‌المللی و صنعتی حاکی از آن است که وب‌سایت‌ها و سرویس‌های توزیع غیرمجاز محتوا سالانه صدها میلیون تا میلیاردها بازدید دارند و این ترافیک بزرگی از مصرف‌کنندگان را به نسخه‌های غیرقانونی سوق می‌دهد، این پدیده در بخش کتاب‌های درسی و محتوای تخصصی به‌ویژه مشهود است.
به گفته او، برای شرکت‌های بزرگ آموزشی، برآوردهای موردی نشان می‌دهد که جعل و توزیع غیرمجاز می‌تواند خسارات ده‌ها میلیون دلار در سال به همراه داشته باشد، البته اعداد متفاوت و وابسته به نوع بازار و گستره زمانی هستند.
عظیمی در پاسخ به این سوال که آیا در ایران نیز آمار و ارقامی وجود دارد، عنوان کرد: در ایران، گزارش‌ها و مطالعات صنفی و خبری نشان می‌دهند که تخلفات فیزیکی مثل قابلیت قاچاق و تکثیر سالانه در مقیاس میلیون‌ها نسخه بوده است؛ همچنین برخی گزارش‌ها از حدود چند میلیون نسخه قاچاق در سال خبر داده‌اند که نشان‌دهنده تأثیر قابل‌توجه بر بازار رسمی و درآمد ناشران است، علاوه بر خسارت مستقیم فروش، آثار کپی‌رایت‌نشده هزینه‌های حقوقی، کاهش انگیزه ناشران و نویسندگان و آسیب به کیفیت فرهنگی را به دنبال دارد.
وی با بیان اینکه نکته حیاتی این است که عدد دقیق خسارت وابسته به متغیرهای زیادی مثل سطح قیمت‌گذاری، سهم بازار دیجیتال، دسترسی به پلتفرم‌ها و سیاست‌های حذف محتوای غیرمجاز است، گفت: برای هر بخش نیاز به مطالعات میدانی و پایش بازار وجود داردو
وی ادامه داد: در ایران نیز گزارش‌های بسیاری از تکثیر و فروش کتاب‌های مختلف، نه بصورت فتوکپی بلکه کاملاً مشابه نمونه اصلی و با چاپ صنعتی (افست) و بصورت صحافی شده وجود دارد، که با توجه به حذف سود ناشر و مولف از هزینه تمام شده کتاب، امکان ارئه با قیمت مناسبتر را به مصرف‌کننده نهایی یا کتاب فروشی فراهم کرده و متاسفانه با این شگرد سهم عمده‌تری در بازار، نسبت به نسخه تهیه شده توسط انتشارات اصلی را به خود اختصاص می دهد.
نکته مهم در این موضوع، عدم امکان تشخیص نسخه‌های تقلبی کتاب نسبت به نسخه اصلی، تولید شده از سوی انتشارات و صاحب امتیاز نشر، توسط مراکز توضیع، کتابفروشی، خریدار و حتی گاهی خود مالک اثر است. در این زمان اهمیت استفاده از پارامترهای امنیتی و ضد جعل در حوزه نشر پدیدار می‌شود.
چند راهکار و پیشنهاد عملی
با توجه به محدودیت‌های اقتصادی و شرایط بازار ایران اما می‌توان از راهکارهایی که هزینه معقولی دارند شروع کرد و به مرور به راهکارهای پیچیده‌تر رسید، به‌عنوان مثال کارشناسان، به اجرای لایه آغازین کم‌هزینه اشاره می‌کنند، عظیمی در این زمینه گفت: درج برچسب هولوگرام ساده یا برچسب امنیتی روی چاپ اول، افزودن شماره یکتا در صفحه عنوان و انتشار راهنمای اصالت در وب‌سایت و شبکه‌های فروش. این ترکیب بازدارندگی مناسبی ایجاد می‌کند، این روش تا ۵۰ درصد بازدارندگی دارد.
او ادامه داد: تشویق چند ناشر بزرگ به همکاری برای ایجاد یک سامانه مشترک که با وارد کردن شماره یا اسکن QR اصالت نسخه را نشان دهد نیز می‌تواند در این زمینه موثر باشد، این الگو مشابه طرح‌هایی است که در بازارهای بین‌المللی برای کتاب‌های درسی اجرا شده است، نتایج تحقیقان نشان می‌دهد که بازدارندگی این روش تا ۹۰ درصد است ولی بسیار هزینه‌بر است.
به گفته عظیمی، استفاده محلی از مرکب‌های UV/فلورسنت، برای صفحات حساس یا برچسب داخلی که با چراغ UV قابل رؤیت‌اند؛ نیز راهکار دیگر است، این کار هزینه متوسطی دارد و جعل آن مشکل است و بازدارندگی چنین روشی نیز تا ۹۰ درصد خواهد بود.
او با طرح این موضوع که همکاری با پلتفرم‌های آنلاین برای پایش و حذف محتوای غیرقانونی و پیگیری حقوقی در موارد کلان؛ به‌علاوه آموزش مصرف‌کنندگان برای تشخیص نسخه اصلی نیز یک ضرورت است، گفت: بازدارندگی این روش تا ۶۰ درصد است.
عظیمی، با بیان اینکه برای نسخه‌های نفیس و کلکسیونی محدود نیز می‌توان از ترکیب واترمارک، شماره‌گذاری، گواهی اصالت و در صورت امکان ثبت دیجیتال استفاده شود، گفت: با این کار هم ارزش افزوده ایجاد خواهد شد و هم جعل سخت می‌شود، از سوی دیگر بازدارندگی این روش تا ۵۰ درصد خواهد بود.
یک سرمایه گذاری برای آینده
در پایان باید گفت، سرمایه‌گذاری در چاپ امنیتی صرفاً هزینه فنی نیست؛ بلکه سرمایه‌گذاری در اعتمادی است که نظام اقتصادی و فرهنگی به آن نیاز دارد. وجود اسناد و محصولات چاپی با اصالت قابل‌اتکا، اعتماد مشتریان، خریداران سازمانی و بازارهای بین‌المللی را تقویت می‌کند و در بلندمدت موجب حفظ سهم بازار و افزایش پایداری کسب‌وکار ناشران و چاپخانه‌ها خواهد شد.
چاپ‌های امنیتی سنگ‌بنای حفاظت از اصالت و اعتماد در جامعه مدرن اند. تلفیق روش‌های فیزیکی، مرکب‌های تخصصی، شناسه‌های دیجیتال و فرایندهای حقوقی بهترین کارایی را دارد. ایران با دارا بودن نیروی انسانی متخصص و تجربه چاپی غنی می‌تواند، با برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری هدفم هم از سوی بخش خصوصی و هم دولت، گام‌های مؤثری برای کاهش جعل و افزایش کیفیت و اعتبار محصولات چاپی بردارد.
در سطح نشر کتاب، اقداماتی مانند شماره‌گذاری، برچسب‌های هولوگرام، پایگاه‌های اصالت مرکزی و استفاده حساب‌شده از مرکب و کاغذهای خاص می‌تواند ضربه قابل‌توجهی به شبکه‌های توزیع غیرمجاز وارد کند و از سرمایه فکری و اقتصادی ناشران دفاع کند، امنیت چاپ یعنی امنیت اعتبار، اعتباری که حفظ آن وظیفه‌ای ملی و آینده‌نگرانه برای همه فعالان صنعت چاپ و نشر است.
