عاطفه ملکی‌جو، تصویرگر کتاب کودک، معتقد است، وجود نرخ‌نامه مناسب موجب آرامش مالی تصویرگر می‌شود اما تنها این نیست و خیال امن تصویرگر ناشی از اطمینان به کیفیت طراحی گرافیک و چاپ کتاب‌های ناشرهم است.
به گزارش چاپ و نشر آنلاین به نقل از ایبنا، تعیین قیمت برای تصویرگری کتاب کودک، همیشه میان منطق اقتصادی و ارزش هنری در نوسان بوده است. وقتی خیال‌پردازی و هنر کودکانه در جدول هزینه‌ها جا می‌گیرد، پرسش مهمی پیش می‌آید: معیار واقعی قیمت‌گذاری تصویرگری چیست؟ عاطفه ملکی‌جو، تصویرگر ایرانی، از سه عامل کلیدی در تعیین تعرفه تصویرگری، فاصله میان نرخ‌نامه و واقعیت بازار و نقش نگاه فرهنگی ناشر در حفظ کیفیت گفت.
تصویرگری کتاب کودک، تنها تزئین صفحات نیست؛ بخشی از روایت و هویت اثر است. با این حال، بسیاری از تصویرگران هنوز برای حق‌الزحمه‌ای منصفانه می‌جنگند. پشت‌صحنه قیمت‌گذاری، چالش‌های ناشران و اهمیت کیفیت در برابر کمیت از دیگر محورهای دیدگاه ملکی‌جو است. این تصویرگر تأکید می‌کند تصویرگری بخشی از سرمایه‌گذاری فرهنگی است، نه عددی در فاکتور تولید. چگونگی تعیین نرخ تصویرگری، سهم ناشر در ارتقای کیفیت و ضرورت احترام به هنر تصویرگر نیز از دیگر موضوعات طرح شده در گفت‌وگوی ایبنا با ملکی‌جو است.
– واقیعت‌ها و بایدهای تعیین معیارهای قیمت‌گذاری تصویرگری کتاب کودک چیست؟
تعرفه‌ای که انجمن تصویرگران ایران برای تعیین قیمت‌ها اعلام می‌کند، حاصل بررسی سه عامل مهم است:
اول، مدت‌زمانی که برای اجرای یک پروژه تصویرگری صرف می‌شود؛ دوم، سطح مهارت و تجربه تصویرگر؛ و سوم، هزینه‌های واقعی زندگی هنرمند بر اساس تورم روز. متأسفانه در بسیاری از موارد می‌بینیم که دستمزد تصویرگری که سه ماه برای آن زمان صرف شده، با درآمد یک ماه فردی در شغل دیگر- حتی با مهارت و توانایی هنری کمتر- برابری می‌کند. طبیعی است که این موضوع منصفانه نیست و باید مورد بازنگری قرار گیرد.
نکته‌ای که نباید فراموش شود این است که تصویرگری، به‌ویژه در حوزه کتاب کودک و نوجوان، صرفاً تزئین صفحات کتاب نیست؛ بخشی از روایت و هویت اثر است و نقش مستقیم در جذب مخاطب دارد. هرچه تصویرها حرفه‌ای‌تر باشند، مخاطب بیشتری به کتاب جذب می‌شود، و این یعنی فروش بیشتر برای ناشر. در نهایت، توجه به جایگاه و دستمزد تصویرگران، نه فقط حمایت از هنرمندان، بلکه نوعی سرمایه‌گذاری برای ناشر و در نگاه کلان تر سرمایه گذاری برای آینده فرهنگی کشور است.
– نرخ‌نامه انجمن تصویرگران ایران، هر چند وقت یک‌بار با توجه به مسائل روز همین‌طور افزایش مهارت تصویرگران، بازبینی می‌شود؟
هر یک‌سال یک‌بار
– برگردیم به مولفه‌های قیمت‌گذاری. به‌نظر می‌رسد، علاوه‌بر نرخ‌نامه انجمن، ناشران هم در تعیین نرخ تصویرگری کتاب کودک، تعیین‌کننده هستند.
مسائل اقتصادی، از مهم‌ترین معیارهای ناشران در تعیین حق‌الزحمه تصویرگران است. روشن است که ناشران نیز با چالش‌هایی مانند افزایش هزینه‌های کاغذ، چاپ، توزیع و عرضه کتاب، و همچنین کاهش شمارگان روبه‌رو هستند. بنابراین، وقتی از حق‌الزحمه تصویرگران سخن می‌گویم، هدفم تقابل با ناشر نیست، بلکه تأکید بر این نکته است که باید نگاه دقیق‌تر و عادلانه‌تری به جایگاه تصویرگری داشت. تصویرگری نباید صرفاً یکی از هزینه‌های تولید کتاب تلقی شود، بلکه بخشی از ارزش‌افزوده فرهنگی و هنری آن است.
– به اصلاح چه نگاهی تاکید دارید؟
باز هم تأکید دارم که تصویرگری نباید تنها در ردیف هزینه‌های تولید کتاب قرار گیرد، بلکه بخشی از محتوای اثر است. وقتی ناشر پیش از هر گفت‌وگویی درباره هزینه سؤال می‌کند، در واقع نقش هنری تصویرگر را نادیده می‌گیرد.
– نگاه مطلوب چیست؟
نگاه مطلوب این است که تصویرگری بخشی از سرمایه‌گذاری فرهنگی و اقتصادی ناشر محسوب شود. حتی اگر ناشر تنها از زاویه اقتصادی به موضوع نگاه کند، باز هم نتیجه به سود اوست؛ چون تصویرگر حرفه‌ای با تولید اثری باکیفیت، به افزایش فروش و اعتبار ناشر کمک می‌کند و در نهایت کل فرآیند تولید کتاب ارتقا پیدا می‌کند.
در واقع، معیارهای هنری و معیارهای بازاری در تعیین قیمت تصویرگری چندان از هم دور نیستند. وقتی کیفیت تصویرگری بالا برود، به‌طور طبیعی سود اقتصادی ناشر هم افزایش پیدا می‌کند. اما اگر ناشر تنها بر هزینه‌های تولید تمرکز کند و برای مهارت و تلاش تصویرگر ارزش کافی قائل نباشد، نتیجه‌اش کاهش انگیزه و افت کیفیت کار خواهد بود.از سوی دیگر، وقتی تصویرگر برای تأمین معاش ناچار است چندین پروژه را هم‌زمان بپذیرد، نه‌تنها کیفیت آثار افت می‌کند، بلکه روند پاسخ‌گویی به ناشر و در کل، چرخه تولید فرهنگی هم کند می‌شود.
کیفیت کار تصویرگری مهم‌ترین شاخص در تعیین تعرفه است. کیفیت یعنی به‌کارگیری پژوهش‌های لازم و انتخاب‌های درست برای خلق تصاویری ماهرانه، خلاق و هنرمندانه که هم با هدف و متن کتاب همسو باشد و هم روایت کتاب را تکمیل کند. سابقه طولانی لزوماً تضمین‌کننده کیفیت نیست؛ گاهی تصویرگری با تجربه کمتر اثری ارزشمندتر خلق می‌کند. بنابراین معیار اصلی باید کیفیت اثر، رضایت مخاطب و نقش آن در موفقیت کتاب باشد.
– می‌دانیم الگوهای مختلفی در دنیا برای محاسبه حق‌الزحمه تصویرگر کتاب کودک وجود دارد؛ مثل «دستمزد ثابت» «پرداخت به ازای هر تصویر» «درصد از فروش». آیا همین الگوها در ایران اجرایی می‌شود یا الگوی دیگری وجود دارد؟
در ایران، الگوهای پرداخت حق‌الزحمه تصویرگر مشابه بسیاری از کشورهای دنیا است، اما من با برخی روش‌ها موافق نیستم. به‌طور مثال، پرداخت براساس تعداد تصویر، یعنی اگر کتاب ۱۰ تصویر داشته باشد، به ازای هر تصویر دستمزد تعیین می‌شود. این روش بیشتر کمّیت را مدنظر قرار می‌دهد، در حالی که تصویرگر نخستین مخاطب داستان است و باید دنیای واحد داستان را بسازد؛ بنابراین نمی‌توان کار او را بخش‌بندی کرد.
پرداخت براساس تعداد صفحه در ایران و بسیاری از کشورها استاندارد است و اساساً منطقی به نظر می‌رسد، زیرا متناسب با زمان صرف‌شده و میزان خروجی کار است. با این حال، برخی ناشران چه در ایران و چه خارج، قرارداد پروژه‌ای با تصویرگر منعقد می کنند که به نظر من روش بهتری است. پرداخت بر اساس تعداد صفحه گاهی حس ناخوشایندی برای تصویرگر ایجاد می‌کند، چرا که نقش خلاقانه او را نادیده می‌گیرد.
در ایران بعضی ناشرها هم هستند که قراردادهای درصدی با تصویرگر می‌بندند؛ یعنی تصویرگر به‌جای دریافت دستمزد ثابت، درصدی از فروش کتاب را می‌گیرد. در این مدل، اگر کتاب موفق شود و چند بار چاپ شود، می‌تواند درآمد خیلی بیشتری نسبت به مبلغ اولیه برای تصویرگر داشته باشد.
– با توجه به نکاتی که اشاره شد، ارتباط بین تصویرگر و ناشر، همین‌طور فهم ناشر از مولفه‌های کیفی در چه سطحی است؟
واقعیت این است که ناشران آن‌قدر درگیر مسائل اقتصادی هستند که در بسیاری از موارد نمی‌توانند براساس تعرفه‌های رسمی عمل کنند. به همین دلیل، بیشتر تصویرگران ناچارند با مبلغی کمتر از نرخ‌نامه انجمن تصویرگران ایران کار کنند. البته رویکرد ناشران متفاوت است؛ برای برخی، تصویرگری صرفاً یکی از هزینه‌های تولید محسوب می‌شود، اما برای برخی دیگر، کیفیت تولید در اولویت قرار دارد. یکی از نشانه‌های اهمیت‌دادن ناشر به تصویرگری، بازبینی و تأیید نهایی اثر توسط تصویرگر پیش از چاپ است.
بیشتر بخوانید: نخستین نشست «آسیب‌شناسی ترجمه و نشر» در کتابخانه مرکزی پارک‌شهر
بی‌توجهی به این مرحله گاهی موجوب بروز خطاهای عجیب می‌شود؛ مثلاً جابه‌جا چاپ شدن تصاویر در کتاب و یا حتی چاپ تصویر به‌صورت عمودی درحالی‌که باید افقی منتشر می‌شد. چنین کم‌دقتی در مرحله تصویر، معمولاً نشانه‌ی ضعف در سایر بخش‌های تولید کتاب است؛ از جمله مدیریت هنری و طراحی گرافیک.
– اگر وجود نرخ‌نامه برای تصویرگری کتاب کودک را وضعیت مطلوبی در نظر بگیریم؛ چقدر در آرامش و ایجاد امنیت روانی تصویرگران ایرانی موثر واقع شده است؟ آیا می‌توان این مولفه را بر موفقیت‌های تصویرگران ایرانی موثر دانست؟
بله همین‌طور است، وجود نرخ‌نامه مناسب موجب آرامش مالی تصویرگر می‌شود و در نهایت انگیزه‌ها و کیفیت کار تصویرگر را بالا می‌برد، اما تنها این نیست و خیال امن تصویرگر ناشی از اطمینان به کیفیت طراحی گرافیک و چاپ کتاب‌های ناشرهم است؛ ناشری که کیفیت چاپ درخورتوجهی دارد، معمولاً در رویدادهای مختلف داخلی و خارجی، موفق‌تر است؛ بنابراین آرامش خیال برای تصویرگر با وجود نرخ نامه مناسب و حساسیت ناشر نسبت به کیفیت چاپ و سایر مراحل تولید کتاب ایجاد می‌شود.
– در کشورهای صاحب‌نام در صنعت نشر، معیارهای تعیین حق‌الزحمه تصویرگر چطور تعیین می‌شود؟
در کشورهایی که صنعت نشر در آن‌ها حرفه‌ای‌تر و ساختارمندتر است، حق‌الزحمه تصویرگر از همان ابتدای فرایند تولید کتاب پیش‌بینی می‌شود. ناشر معمولاً بودجه مشخصی برای تصویرگری در نظر می‌گیرد و درباره جزئیات، با تصویرگر گفت‌وگو و به توافق می‌رسد. در مقابل، در ایران گاهی از تصویرگر پرسیده می‌شود: «شما با چه قیمتی کار می‌کنید؟» این پرسش، هرچند شاید از سر نیت خوب باشد، اما برای تصویرگر خوشایند نیست؛ چون نشان می‌دهد ناشر تصویرگری را بیشتر به‌عنوان یک هزینه تولید می‌بیند تا بخشی از فرایند خلاقه کتاب. از طرفی، چنین پرسشی ممکن است نوعی بی‌اعتمادی هم ایجاد کند؛ چون تصویرگر تصور می‌کند شاید ناشر بودجه بیشتری در نظر داشته، اما منتظر است تا تصویرگر قیمت پایین‌تری پیشنهاد دهد.
یکی از چالش‌های دیگر، همکاری تصویرگران ایرانی با ناشران خارجی است. بسیاری از این ناشران از شرایط اقتصادی و تعرفه‌های پایین در ایران آگاه‌اند و از همین موضوع استفاده می‌کنند. به همین دلیل، در حالی‌که دستمزد پیشنهادی آن‌ها از ناشران داخلی کمی بیشتر است، در مقایسه با استانداردهای جهانی بسیار پایین‌تر محسوب می‌شود.
افزون بر این، اغلب این ناشران چندان معتبر نیستند و کیفیت کار برایشان در اولویت نیست؛ بنابراین تصویرگر نه از نظر مالی و نه از نظر اعتبار حرفه‌ای، سود چندانی از این همکاری‌ها نمی‌برد. به شخصه علاقه‌مندم با ناشری همکاری کنم که خودش قیمت مناسبی را برای تصویرگری مشخص کرده باشد؛ این وضعیت نشان می‌دهد تصویرگری برای ناشر اهمیت دارد؛ بنابراین اطمینان دارم در نظر گرفته شده‌ام و مبلغ مناسب نیز دیده شده است.
– مسائل حقوقی بین ناشر و تصویرگر به‌ویژه درباره حق‌الزحمه چطور پیگیری می‌شود؟
انجمن تصویرگران ایران حمایت می‌کند.
– عمده اختلافات حول چه مسائلی است؟
اختلافات میان ناشر و تصویرگر می‌تواند دلایل گوناگونی داشته باشد؛ از انصراف ناشر از انتشار کتاب گرفته تا تأخیر طولانی در پرداخت حق‌الزحمه. نکته اینجاست که بسیاری از تصویرگران درباره مسائل حقوقی خود سکوت می‌کنند، مگر اینکه مشکل بسیار جدی شود. به نظر من برگزاری دوره‌های آموزشی برای آگاهی تصویرگران از حقوق حرفه‌ای‌شان بسیار مهم و مؤثر است. این آگاهی باعث می‌شود هنگام عقد قرارداد، تصویرگر با دقت بیشتری عمل کند. برای مثال، می‌توان در قرارداد، سهم تصویرگر از نوبت‌های تجدید چاپ یا چاپ کتاب توسط ناشران خارجی را به‌طور مشخص درج کرد.
