هدف مجموعه‌ی عوامل انتشارات (از تایپ و صفحه‌آرایی تا چاپ و بسته‌بندی متن) این است که کالای نفیس و خوش‌خوان و خواننده‌جذب‌کن را روانه‌ی بازار کنند. در این میان، ویراستار نقش بسیار مهمی دارد. ویرایش در روند چرخه‌ی تولید کتاب (کتاب‌آمایی) بوده و هدفش ارتقاء کیفیت کتاب است.
هرقدر ویراستار زحمت بیشتری بکشد، کتاب خوش‌خوان‌تر می‌شود. متن مریض و ناویراسته و چه‌بسا مغلوط، خواننده‌گریز و مشتری‌پران است؛ اگرچه در چاپ آن بسیار دقت شود؛ همچون هسته‌ی خرما یا سنگ‌ریزه‌ای که در پارچه‌ای گران‌بها پیچیده شده یا در ظرفی از طلا گذاشته شده است.
از طرفی دیگر متن پاکیزه و شسته‌رفته‌ای که در چاپ و صحافی و بسته‌بندی آن دقت نشده است، چشم‌نواز و کتابخانه‌پسند نیست؛ پارچه‌ای نفیس و گران‌بهایی را می‌ماند که آن را به دست خیاط ناتوان و نابلدی سپرده‌اند. چاپخانه‌ی متعهد و متخصص که در یک‌دست بودن رنگ صفحات، متعادل کردن میزان رنگ تا اینکه خیلی کمرنگ یا خیلی پررنگ نباشد، در میزان بودن برش صحافی و…، دقت میکند؛ همچون خیاط توانایی است که پارچه را هدر نداده و لباسی خلق میکند که خوش‌پوش و چشم‌نواز باشد.
ویراستار حرفه‌ای و باتجربه، می‌داند که در متن از چه فونت و چه سایزی استفاده شود و خیلی از موارد دیگر. برخی از فونت‌ها کمرنگ و شکننده هستند. استفاده از چنین فونت‌هایی سبب کمرنگ شده متن می‌شود؛ بنابراین ویراستار نه‌تنها اینکه در متن تأثیر مستقیم دارد بلکه با انتخاب فونت و سایز آن، در چاپ اثر، تأثیر غیرمستقیم دارد.
ویراستارهای باریک‌بین فونت‌های زیبا و تأثیرگذار در چاپ را شناسایی کرده و به فراخور متن (علمی، ادبی، هنری و…) از آن‌ها استفاده می‌کنند. با توجه به نقش ویراستار در جذب خواننده در صنعت چاپ و نشر، در این مقاله مطالبی درباره اهمیت و نقش وی مطرح می‌شود. مطالب نوشتار حاضر، از کتاب‌ها و مقالات اساتید و بزرگان عرصه‌ی کتاب‌آرایی و چاپ و نشر، تهیه و تدوین شده است.
تعریف ویرایش
ویرایش به معنای نظم و ترتیب و دربرگیرنده معانی دو مصدر پیراستن و آراستن است.
ویراستاری یا آنچه در مفهوم فنی و اداری آن تصحیح و تنقیح نام گرفته، تلاشی برای انتقال بهتر مفاهیم به مخاطب و واسطه‌ای است بین مؤلف و مخاطب که با زبان نوشتار و بایدونبایدهای آن آشنایی دارد و با بازبینی دقیق متن، آن را به معیارهای درک درست نزدیک میکند.
حضرت علی (ع) در روایتی که در کتاب «غررالحکم و دررالکلم» (ص۲۹۴ ـ ۲۹۵) آورده شده است، به اهمیت ویرایش اشاره می‌فرمایند: «اذا کتبت کتابا فأعد فیه النّظر قبل ختمه فانّما تختم على عقلک.»
آقا جمال خوانسارى در ترجمه و شرح حدیث گوید: «هرگاه بنویسى نوشته پس اعاده کن در آن نظر را پیش از اینکه مهر کنى آن را. پس به‌درستی که تو مهر نمىکنى مگر بر عقل خود. مراد این است که عقل و دانش هرکس از نوشته‌ی او مستنبط مىشود و هرگاه کسى مهر کند بر آن، در حقیقت مهر نکرده مگر بر قدر و اندازه عقل و دانش خود.
پس هرگاه کتابتى یا مانند آن چیزى بنویسى بعد از اینکه بنویسى پیش از اینکه مهر کنى یک‌بار دیگر در آن نظر کن یعنى نگاه کن و فکر کن که مبادا غلطى نوشته باشى و از آن ضعف عقل و کمى دانش تو استنباط شود و تو مهر کرده باشى بر آن.»
بزرگان دیگری نیز در این رابطه سخن گفته‌اند:
الزی مایرز استینتون: ویراستار شاد می‌شود از اینکه به دیگران کمک میکند.
استیون کینگ: نگارش انسانی است و ویرایش فراانسانی.
محمد اسفندیاری: آنکه فداکار نیست ویراستار باوفایی نیست و آنکه فقط به نان و نام خود می‌اندیشد، حق ورود به جرگه‌ی ویراستاران را ندارد.
آقای زهرایی گوید هرچقدر زحمت ناشر، مترجم، و مؤلف قبل از انتشار کتاب بیشتر باشد، زحمت خواننده و مخاطب در خواندن اثر کمتر و آسان‌تر خواهد بود.
لوید باستی‌ین: بی‌اطلاع نویسنده، هیچ نکته‌ای را اصلاح نکنید؛ حتی اگر یقین داشته باشید که نویسنده اشتباه کرده است.
بیشتر بخوانید: چاپ در تبلیغات
وظایف ویراستار
ویرایش در بخش تولید فرهنگی انتشارات قرار دارد. آقای عبدالحسین آذرنگ دراین‌باره چنین گوید: «این بخش که ممکن است با نامهای متفاوتی از آن یاد شود، ازجمله: بخش ویرایش/ ویراستاری، بخش آماده‌سازی و مانند این‌ها، اصلیترین واحد مؤسسه‌ی انتشاراتی است و وظیفه‌ی آن عبارت است از:
– بررسی و ارزشیابی دستنوشتهای تحویل شده؛
– تهیۀ گزارشهای فنی دربارۀ آن‌ها؛
– ویراستاری (انواع ویرایش متن و ترجمه)؛
– آماده‌سازی آثار برای چاپ؛
– تهیه‌ی نمایه‌ی کتاب.»
رابطه‌ی ویراستار و نویسنده
ویراستار باید ذهنش حساس باشد به واژه‌ها. ویراستار چشم سوم نویسنده است؛ چیزی را که نویسنده نمی‌بیند، ویراستار می‌بیند.
ویراستار لازم است که به‌طور مستقیم و بدون واسطه‌ی ناشر یا هرکسی دیگر با نویسنده در ارتباط باشد. خواسته‌های وی را بداند و درباره فعالیت خویش و کم‌وکیف آن با نویسنده صحبت کند. دیدار حضوری ضرورتی ندارد و مذاکره شفاهی کافی است. اگر طرف قرارداد نویسنده ناشر و یا سرویراستار باشد، به‌هیچ‌وجه درباره حق‌الزحمه‌ی خود و مبلغ دریافتی‌اش با وی صحبتی نکند و بحث در این زمینه را به ناشر حواله دهد.
بازخوانی متن توسط ویراستار
در نگارش رساله چه‌بسا حشو و تکرار، ناپیوستگی، بی‌سازمانی، عدم تناسب، زیاده‌گویی و جز آن راه‌یافته باشد. بسیاری از این نقایص و ناهنجاری‌ها با سرد شدن نوشته (در فاصله‌ای زمانی که اثر نویسنده برای خود او تازه و داغ نباشد) و بازخوانی آن کشف می‌شود. از این‌رو، پیش از بازخوانی، دست‌کاری، حک‌واصلاح، حذف و اضافه، جابه‌جا کردن مطالب و آراستن و پیراستن نوشته نباید آن را عرضه‌داشتنی شمرد.
در بازخوانی است که آشکار می‌شود کجای نوشته نامفهوم و مبهم است، در کجا استدلال ضعیف است، چه دعوی‌هایی به شواهد و حجت‌های قوی‌تر نیاز دارد، در چه مورد تداوم منطقی ضعیف است، در کجا قوام سبک سست است، آیا مواد در بهترین جا قرار گرفته‌اند، آیا عبارات زائد و حذف‌کردنی وجود ندارد، استفاده از کدام داده‌ها ناموجه است. شایسته است که بازخوانی متن را ویراستار باتجربه به عهده گیرد. بازخوانی نهایی اگر به دست ویراستار متبحر و متن‌دیده‌ای انجام نشود، به حد غلط‌گیری تنزل پیدا میکند.
یکدستی و وحدت رویه
یکدستی و وحدت رویه، مهم‌ترین اصل جاری و حاکم بر تمام جوانب متن در ویرایش صوری، ویرایش زبانی، صفحه‌آرایی و… است.
یکدستی شیوه املایی باید رعایت شود. شیوههای تفننی و دلبخواهی باید مطلقاً به کنار نهاده شود. در موارد تردید باید به واژهنامههای معتبر مراجعه شود.
یکدست‌سازی و برطرف کردن تعارض‌ها کار ویراستار است اما این کار، گاه بسیار ظریف است.
ویرایش رمان و داستان
در ویرایش رمان یا داستان کوتاه که شخصیت‌ها با هم گفت‌وگو می‌کنند به دو شیوه عمل می‌شود. برخی از نویسندگان یا مترجمان گفت‌وگوها را کاملاً به‌صورت شکسته می‌نویسند و برخی دیگر نحو گفتاری را با کلام غیرشکسته به کار می‌برند. وظیفه‌ی ویراستار در برابر چنین آثاری آن است که قالب و حد شکستگی را در کلام مترجم یا نویسنده موردنظر پیدا کند و چنانچه موردی خارج از آن میزان باشد، آن را اصلاح کند. ویراستاری که لحن معمولی نویسنده را به شکسته تبدیل میکند یا لحن شکسته‌ی او را به‌صورت غیرشکسته درمی‌آورد کار درستی نمی‌کند.
از آنجایی که در حال حاضر در نوشته‌های ادبی ما هر دو شیوه رایج است، ویراستار نباید سلیقه‌ی خود را به مترجم یا نویسنده تحمیل کند. اصولاً ویرایش باید در قالب سبکی خود اثر انجام گیرد، مگر اینکه ناشر این حق را مطابق قرارداد از نویسنده گرفته باشد.
نکاتی درباره ویرایش
– بعضی از کلمات با هم تضاد معنایی دارند و نباید در کنار یکدیگر به کار روند و غلط محسوب می‌شوند که باید با کلمات مناسب ویرایش شوند: «عدم وجود: غلط/ نبود».
– خطای منطقی یکی از مبانی ویرایش زبانی است، مانند: «بی‌نظیرترین» صحیح آن است که گفته شود، «بی‌نظیر».
– چنانچه هویت زمانی و مکانی نوشته برای خواننده روشن نباشد، چه‌بسا جمله‌های زیادی از آن کتاب بی‌معنا جلوه کند. توجه به این نکته وظیفه‌ی ویراستار است.
– باید الف) به‌اندازه بنویسیم، نه کمتر و نه زیادتر (اصل کمیت)، ب) صادقانه و از ژرفای دل بنویسیم (اصل کیفیت)، پ) نامربوط ننویسیم، هرچند درست و حقیقت باشد، ت) توالی و نظم سخن را رعایت کنیم.
آنچه امروز ویرایش ساختاری نامیده می‌شود باید بر مبنای همین اصول باشد. در ویرایش ساختاری به‌درستی و دستوری بودن جمله‌ها کاری ندارند. توجه ویرایش ساختاری به مؤلفه‌های چهارگانه‌ی فوق است.
– ویراستاری که صرفاً مترصد یافتن کلمه یا جمله‌ی نادرست یا ناروان است ویراستار خوبی نیست. ویراستار باید به کمبودها نیز حساس باشد.
– همان‌طور که ویراستار موظف است تکرارهای ملال‌آور را حذف کند، فشردگی‌ها و موجزنویسی‌ها را نیز باید باز کند، مشروط بر اینکه سبک آسیب نبیند.
– ویرایش فقط گرفتن غلط نیست؛ دیدن کمبودها هم هست. ویراستار خوب کسی است که از نیاز خواننده آگاه باشد و بکوشد افتادگی‌های مهم را به نویسنده بگوید یا خودش آن‌ها را اضافه کند.
– بیرون آوردن جمله از وضعیت ابهام وظیفه‌ی ویراستار است اما ویراستار باید پوشیده‌گویی و ابهام عمدی را بشناسد و آن را تغییر ندهد.
– برخی از ویراستاران و ادیبان به واژه‌ها و عبارت‌های نو ایراد می‌گیرند. می‌گویند وقتی مطلبی را می‌توان معمولی و متعارف بیان کرد چه دلیلی دارد که آن شیوه را کنار بگذاریم و شیوه دیگری ابداع کنیم. این انتقاد درست نیست.
– ویراستاری که کلمه، دستور و محتوا را بررسی و اصلاح کند ویراستار کامل تلقی می‌شود.
– هر نوشته‌ای باید از جهات گوناگون مانند محتوا، دقت، نظم، آراستگی، رعایت علائم نگارشی و نکات دستوری بازبینی شود. بازبینی متن، ویرایش است. ویرایش در حوزه تحقیق و پژوهش بسیار مهم است زیرا سبب می‌شود که خواننده، مقصود و منظور نویسنده را بهتر دریابد.
– ویراستار نباید صرفاً به دنبال اصلاح کلمات و جمله‌ها باشد. نظم منطقی هر نوشته باید درست باشد تا هم آسان خوانده شود و هم تأثیرگذار باشد.
– ویراستار لازم است دقت‌ورزی معنایی و دقت‌ورزی صوری داشته باشد.
– یکی از رهنمودهای بنیادی در نگارش و ویرایش امروز، بردن نثر فارسی به‌طرف فارسی و دور کردن آن از عربی است. این رهنمود کلی را، مشروط بر اینکه به افراط‌وتفریط کشیده نشود، همه قبول دارند. یکی از اجزای این رهنمود تبدیل جمع‌های عربی به فارسی است.
– در مد ویرایشی امروز، به کار بردن وجه وصفی پسندیده نیست. امروز، همه‌ی ویراستاران جمله‌ی «وارد اتاق شده، پشت میز خود می‌نشیند» را به «وارد اتاق می‌شود و پشت میز خود می‌نشیند» تبدیل می‌کنند.
منابع و مآخذ
– آذرنگ، عبدالحسین، ۱۳۹۳، مبانی نشر کتاب، تهران، ناشر: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، چ یازدهم.
– آقا جمال خوانسارى، محمدبن‌حسین، ۱۳۶۶ش، شرح آقا جمال خوانسارى بر غررالحکم و دررالکلم، محقق و مصحح: محدث جلال‌الدین حسینى ارموى، تهران، ناشر: دانشگاه تهران، چ چهارم.
– باقری، محمدمهدی، ۱۳۹۳، درس‌نامه کارگاه ویرایش و درست‌نویسی، صفحه‌آرا و طراح جلد و نقشه ذهنی: سیدحمید حیدری‌ثانی، تهران، مؤسسه ویراستاران حرفه‌ای پارس.
– باقری، محمدمهدی، کلاس درس «کارگاه ویرایش و درست‌نویسی.»
– حیدری‌ثانی، سیدحمید، کانال تلگرام خانه ویراستار @heydarisani.
– حیدری‌ثانی، سیدحمید، کانال اینستاگرام heydarisani.
– ذوالفقاری، حسن، ۱۳۹۲، راهنمای ویراستاری و درست‌نویسی، تهران، نشر علم، چ سوم.
– رضوان، فرشاد، ۱۳۹۵، راهنمای ویرایش و نگارش، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چ سوم.
– سمیعی (گیلانی)، احمد، ۱۳۸۳ش، آیین نگارش، تهران، ناشر: مرکز نشر دانشگاهی، چ دهم.
– صفرزاده، بهروز، کانال تلگرام گزین‌گویه‌ها: گل‌چین سخنان مشاهیر @gozinguye
– صلح‌جو، علی، ۱۳۹۴، نکته‌های ویرایش، تهران، نشر مرکز، چ پنجم.
– قنبریان، علی، http://hawzahnews.com؛ خبرگزاری رسمی حوزه (حوزه نیوز)، درسﮔﻔﺘﺎرﻫﺎیی درﺑﺎره وﻳﺮاﻳﺶ، تاریخ مخابره: ۲۷/۰۹/۱۳۹۶، شناسه خبر: ۴۳۴۶۷۳، سرویس: استان‌ها (مصاحبه‌گیرنده: مهدی زارعی).
– مختاباد، سیدابوالحسن، ۱۳۹۵، نشر و نوشتار: یادداشت‌هایی درباره کتاب و نشر، تهران، نشر خانه کتاب، چ اول.
دکتر علی قنبریان
مدیر انتشارات «میراث فرهیختگان»
Ali.Ghanbarian@alumni.ut.ac.ir
