بخش‌های پیشین این مقاله به تاریخچه‌ی سیلک اسکرین، بررسی انواع پارچه‌های مورداستفاده و رابطه‌ی آن‌ها با غلظت رنگ و همچنین طریقه ساخت کادر و چهارچوب و بررسی انواع آن‌ها در چاپ پرداخت. بررسی پاک‌کننده‌ها و مباحثی پیرامون حد انطباق از دیگر موضوعات پرداخته‌شده درباره‌ی این شیوه‌ی چاپ بود که در قسمت‌های قبلی این جستار ازنظرتان گذشت. حال در ادامه به معرفی انواع کلیشه در چاپ سیلک و بررسی متد برش خواهیم پرداخت.
انواع کلیشه در چاپ سیلک اسکرین
برای انتقال یک طرح و تکثیر آن در هر نوع چاپ (به‌غیراز چاپ لیزری)، وجود یک کلیشه الزامی است. در چاپ سیلک تکنیک‌های مختلفی برای تهیه کلیشه وجود دارد که دو روش برش (استفاده از پروفیلم‌ها) و متد فتومکانیک (استفاده از مواد حساس) از متداول‌ترین آن‌ها هستند.
متد برش
در این روش، کلیشه از برش پروفیلم‌ها و نصب آن‌ها روی پارچه توری کلاف شده، ساخته می‌شود. برای تهیه کلیشه با استفاده از پروفیلم‌ها نیازی به فیلم نگاتیو نیست، درصورتی‌که در متد فتومکانیک، تهیه فیلم نگاتیو (فیلم مدل) الزامی است.
پروفیلم‌ها به‌صورت رول یا صفحاتی در اندازه‌های مختلف هستند که از دولایه‌ی چسبیده به هم که شامل یک‌لایه ژلاتینی یا مومی قابل برش و یک‌لایه پوششی محافظ از جنس سلولوئید است، تشکیل‌شده‌اند. ساخت آن‌ها ازنظر فیزیکی به شکلی تهیه‌شده که تصویر موردنظر هنگام برش در زیر آن‌ها قابل‌رؤیت است. پروفیلم‌ها به رنگ‌های سبز روشن، خاکستری، آبی، صورتی، قرمز و بنفش کمرنگ وجود دارند. با ایجاد خراش یا برش روی سطح ژلاتینی آن‌ها و جدا کردن این لایه از سطح لایه محافظ، فضای نگاتیو برای تهیه کلیشه به دست می‌آید. این فضاهای نگاتیو پس از انجام کلیشه، محل عبور رنگ در مراحل چاپ خواهند بود.
از امتیازهای تهیه کلیشه با فیلم برش این است که با کمترین هزینه و با حداقل امکانات، در کوتاه‌ترین مدت می‌توانیم کلیشه‌ای در هراندازه برای چاپ آماده کنیم.
با در نظر گرفتن شرایط فیزیکی پروفیلم‌ها که تصویر در زیر آن‌ها قابل‌رؤیت است، می‌توانیم هنگام برش از میزهای چوبی یا میزهایی که سطح آن‌ها از شیشه یا طلق ضخیم پوشانده شده و در زیر آن‌ها لامپ روشن می‌شود (مانند لایت باکس‌ها)، استفاده کنیم تا با ایجاد منبع نور در زیر پروفیلم‌ها، مراحل برش دقیق‌تر و راحت‌تر انجام بگیرد.
پس از نصب طرح اصلی روی میز کار، پروفیلم انتخاب‌شده را روی طرح موردنظر قرار می‌دهیم، به شکلی که لایه ژلاتینی آن به سمت بالا و لایه محافظ آن به‌طرف پایین و روی سطح تصویر قرار بگیرد.
برای جلوگیری از حرکت پرو فیلم هنگام برش، آن را با چسب‌کاغذی روی تصویری که می‌خواهیم تکثیرکنیم می‌چسبانیم و قسمت‌های موردنظر آن را که باید چاپ شوند، روی سطح پروفیلم با تیغ واکسن، تیغ کاتر و یا اسکالپل با دقت برش می‌دهیم. این برش‌ها باید طوری صورت بگیرند که فقط ضخامت لایه ژلاتینی پروفیلم بریده شود و باید نهایت دقت را به کار ببریم تا لایه محافظ صدمه نبیند.
در پایان قسمت‌های بریده‌شده پروفیلم را با دقت از سطح لایه محافظ جدا می‌کنیم تا ماکت نگاتیو تصویر موردنظر به دست بیاید.
غیر از استفاده از تیغ‌های واکسن، کاتر یا اسکالپل که از آن‌ها برای برش خطوط ساده استفاده می‌شود؛ برای برش دو خط موازی روی پروفیلم‌ها به‌ویژه طرح‌هایی که دارای خطوط موازی و منحنی و یا دایره‌ای شکل هستند، از تیغ‌های برشی که در کنار یکدیگر قرارگرفته‌اند (و فاصله بین آن‌ها با یک پیچ تنظیم کم‌وزیاد می‌شود) نیز می‌توانیم استفاده کنیم.
برای برش شکل‌های مدور در سطح پروفیلم‌ها می‌توان از پرگارهایی که روی هر دو پایه آن سوزن نصب‌شده است، یا یکی از پایه‌های آن دارای تیغه برش است، استفاده کرد. همچنین برای برش روی سطح پروفیلم‌هایی که در تصویر اصلی آن‌ها خطوط منحنی وجود دارد، از تیغ‌های برشی که روی پایه گردان نصب‌شده‌اند و هنگام برش به دور خود در جهات مختلف حرکت دورانی و چرخشی دارند، استفاده می‌شود.
چنانچه برای نمایش خطوط طرح‌ها، امکان استفاده از پروفیلم‌ها را نداشته باشیم، از تکنیک طراحی و متد کلیشاژ مستقیم استفاده خواهیم کرد.
بیشتر بخوانید: کهن اما روزآمد/ علائم حد انطباق در چاپ سیلک
انتخاب پرو فیلم‌ها
هنگام نصب پرو فیلم‌ها برای تهیه کلیشه به روی پارچه توری، باید دقت کنیم تا از پرو فیلم‌هایی استفاده شود که حلال ژلاتین آن‌ها با نوع رنگ‌های مورداستفاده و رقیق‌کننده‌های آن‌ها، در تمام مراحل چاپ همخوانی داشته باشند؛ یعنی ماده ژلاتینی پرو فیلم‌های استفاده‌شده برای انجام کلیشه در مراحل مختلف چاپ در رنگ‌های استفاده‌شده یا رقیق‌کننده‌های آن‌ها حل نشوند. پرو فیلم‌ها یا فیلم‌های برش نسبت به نوع حلالشان به چهار گروه تقسیم می‌شوند که عبارت‌اند از:
– پروفیلم‌های سلولزی
– پروفیلم‌های آبی
– پروفیلم‌های ونیل
– پروفیلم‌های حرارتی
پروفیلم‌های سلولزی
پرو فیلم‌های سلولزی یا نیترات سلولز، به رنگ‌های قرمز، قهوه‌ای، کرم، صورتی، سبز و بنفش کمرنگ دیده می‌شوند.
حلال ژلاتینی این دسته از پروفیلم‌ها تینر فوری یا استون است. لازم به ذکر است که به علت بالا بودن قیمت استون، برای تهیه کلیشه و پاک کردن این نوع پروفیلم‌ها از روی شابلون، از تینر فوری استفاده می‌شود.
باید دقت داشته باشیم که رنگ‌های تینری هنگام چاپ با این گروه از پروفیلم‌های سلولزی تضاد دارند که در این صورت باید از رنگ‌های روغنی یا آبی استفاده شود.
پروفیلم‌های آبی
این دسته از پروفیلم‌ها همان‌گونه که از نامشان مشخص است، حلال ماده ژلاتینی آن‌ها آب است. برای نصب و پاک کردن کلیشه از روی شابلون، از حلال آن یعنی همان آب استفاده می‌شود. باید توجه داشته باشیم که برای انجام کلیشه در چاپ پارچه که در آن از رنگ‌های آبی استفاده می‌شود، از این نوع پروفیلم‌ها استفاده نشود. پروفیلم‌های آبی در رنگ‌های خاکستری، سبز، زرد و قرمز وجود دارند.
پروفیلم‌های ونیل (پروونیل)
این دسته از پروفیلم‌ها اغلب به رنگ‌های آبی روشن، صورتی، بنفش روشن، نارنجی و خاکستری هستند. برای نصب و چسباندن آن‌ها به روی پارچه توری که اغلب از الیاف فلزی هستند، از آب‌اکسیژنه و الکل صنعتی که حلال و پاک‌کننده این پروفیلم‌ها هستند، استفاده می‌شود.
با کلیشه‌های تهیه‌شده از این نوع پروفیلم‌ها، می‌توانیم در چاپ از انواع رنگ‌های آبی، تینری و روغنی استفاده کنیم. غیر از رنگ کننده‌های موی سر که رقیق‌کننده‌ی آن‌ها آب‌اکسیژنه یا الکل است، رنگ‌های دیگری از این گروه شناخته‌نشده است.
نحوه برش در پروفیلم‌ها
با در نظر داشتن این مهم که برش در انواع پرو فیلم‌ها به‌طور یکسان و به یک روش انجام داده می‌شود. لذا برای برش دادن آن پس از نصب طرح اصلی روی میز کار یا به روی میز طراحی، پروفیلم نصب‌شده را کمی بزرگ‌تر از اندازه طرح اصلی می‌بریم، سپس آن را طوری روی تصویر قرار می‌دهیم که لایه ژلاتینی آن به سمت بالا و لایه محافظ آن به‌طرف پایین و روی سطح تصویر قرار بگیرد. برای جلوگیری از جابه‌جایی پروفیلم در هنگام برش، آن را با چسب‌کاغذی روی تصویر می‌چسبانیم تا ثابت بماند.
بعدازاین انجام مراحل، اطراف قسمت‌های موردنظر در تصویر را (که باید چاپ شوند) با تیغ برش به‌دقت روی سطح پروفیلم برش می‌زنیم. پس از اطمینان کامل از برش صحیح در اطراف طرح، با لبه‌ی تیغ برش و به کمک انگشتان دست به‌دقت و ملایمت قسمت‌های بریده‌شده را از سطح فیلم جدا می‌کنیم تا فیلم نگاتیو آماده برای کلیشه به دست بیاید.
از امتیازات تهیه کلیشه با فیلم‌های برش این است که با کمترین هزینه و با حداقل امکانات، در کوتاه‌ترین زمان می‌توانیم کلیشه‌ای در هراندازه برای چاپ آماده کنیم.
روش نصب پرو فیلم‌ها روی پارچه توری
نظر به اینکه تهیه کلیشه از فیلم‌های آبی، سلولزی و پروونیل و نحوه مراحل نصب آن‌ها در هر سه گروه روی پارچه توری یکسان و به یک روش است، لذا با در نظر داشتن متفاوت بودن نوع ماده حلال در آن‌ها، فقط به توضیح یک روش نصب کردن پروفیلم روی توری، برای هر سه گروه اکتفا می‌شود.
پروفیلم برش داده‌شده و آماده برای کلیشه روی یک سطح صاف، ترجیحاً روی یک سطح فوم‌دار قرار داده می‌شوند به‌طوری‌که لایه ژلاتینی آن به‌طرف بالا و لایه محافظ آن روی سطح فوم‌دار قرار بگیرد. سپس شابلون را از طرف سطح توری منگنه شده روی آن قرار می‌دهیم.
پس از قرار دادن شابلون در این حالت، یک قطعه اسفنج یا یک‌تکه پارچه را به ماده حلال ژلاتین پروفیلمی که آماده کرده‌ایم آغشته می‌کنیم، سپس از داخل شابلون روی قسمت‌هایی که پروفیلم در زیر آن قرار دارد، با فشار ملایم و یکنواخت روی سطح توری می‌کشیم تا در اثر انجام این عمل، ماده ژلاتین پروفیلم، توسط حلال استفاده‌شده نرم شود و به‌تدریج به داخل الیاف توری نفوذ کند تا اینکه تمام فواصل بین آن‌ها را پر کند.
پس از انجام این مرحله، چند صفحه روزنامه کاغذ کاهی را روی سطح قسمت‌های آغشته شده به ماده حلال قرار می‌دهیم، سپس کف دست‌ها را با ملایمت در جهات مختلف بر روی صفحات روزنامه می‌کشیم؛ این عمل باعث می‌شود تا ماده نرم شده ژلاتین در این قسمت‌ها در بین الیاف پارچه توری نفوذ کند.
سپس با یک غلتک لاستیکی در جهات طولی و عرضی، روی سطح روزنامه و یا کاغذ کاهی می‌کشیم تا اینکه ماده ژلاتین پروفیلم کاملاً داخل الیاف توری نفوذ کرده و شبکه‌های آن را پر کند و مازاد آن به سطح صفحه روزنامه یا کاغذ کاهی چسبیده شود.
به این عمل همچنان ادامه می‌دهیم تا اینکه دیگر اثری از رنگ ژلاتین پروفیلم روی سطح کاغذ کاهی یا صفحات روزنامه دیده نشود. پس از انجام این مراحل و ثابت شدن پروفیلم روی پارچه‌ی توری، سطح آن را با باد سرد و گرم وسایل خشک‌کننده‌ای از قبیل سشوار یا پنکه، خشک می‌کنیم. بعد از اطمینان یافتن از خشک بودن پروفیلم، لایه محافظ آن را از یک زاویه به‌طور مایل به‌دقت از روی سطح پروفیلم جدا کرده و به این عمل همچنان ادامه می‌دهیم تا لایه محافظ پروفیلم کاملاً از روی سطح پروفیلم برداشته شود و فضاهای نگاتیو طرح اصلی روی شابلون دیده شوند. این فضاهای نگاتیو به‌دست‌آمده در سطح شابلون، پس از انجام مراحل چاپ نمایشگر طرح‌های اصلی خواهند بود.
پس از جدا کردن لایه‌ی محافظ از روی سطح پروفیلم، فضاهای خالی اطراف پروفیلم نصب‌شده روی شابلون را به کمک یک کاردک و با استفاده از پوشاننده‌هایی که با ژلاتین پروفیلم همخوانی داشته باشند پرکرده و می‌پوشانیم، همچنین فضاهای حدفاصل بین توری و کادر را نیز با نوارچسب کاغذی از داخل شابلون می‌پوشانیم تا از خروج رنگ از فضاهای اطراف طرح و حاشیه‌های کادر، در مراحل انجام چاپ جلوگیری شود.
باید دقت کرد که هنگام استفاده از پروفیلم‌ها در مراحل نصب روی پارچه توری، از ماساژ دادن پارچه آغشته به محلول حلال پروفیلم، به‌طور دائم روی یک قسمت از پروفیل خودداری کنیم، زیرا با انجام دادن این عمل، ژلاتین روی سطح پروفیل در این نقاط ضعیف شده و از بین می‌رود که اصطلاحاً موجب سوختگی شده و فضاهای خالی روی پروفیلم ایجاد می‌شود که اثر آن‌ها در چاپ به‌صورت لکه‌هایی دیده می‌شوند.
پروفیلم‌های حرارتی
پروفیلم‌های حرارتی که به رنگ‌های سبز، نارنجی، زرد و آبی هستند، ازنظر ظاهری با دیگر پروفیلم‌ها تفاوت چندانی ندارند و مانند دیگر پروفیلم‌های آبی، سلولزی و پروونیل از یک‌لایه ژلاتینی و یک‌لایه محافظ تشکیل‌شده‌اند، با این تفاوت که حلال این دسته از پروفیلم‌ها به‌صورت مایع نیست و برای نصب آن‌ها به روی پارچه توری به‌جای استفاده از پارچه آغشته به ماده حلال، با ایجاد حرارت و بخار توسط اتوی برقی برای انجام کلیشاژ استفاده می‌شود.
برای تهیه کلیشه با پروفیلم‌های حرارتی، ابتدا پروفیلم برش داده‌شده و آماده را در زیر سطح پارچه توری شابلون قرار می‌دهیم، سپس با قرار دادن صفحات کاغذ کاهی روزنامه در داخل شابلون، هم‌زمان با کشیدن اتو داغ در جهات مختلف روی سطح آن با ایجاد حرارت و بخار روی سطح روزنامه، ژلاتین پروفیلم به‌تدریج ذوب می‌شود و در لابه‌لای الیاف پارچه توری نفوذ کرده و شبکه‌های آن‌ها را پر می‌کند و مازاد آن جذب صفحات روزنامه می‌شود. به این عمل همچنان ادامه می‌دهیم تا دیگر اثری از ژلاتین پروفیلم روی کاغذ کاهی یا روزنامه دیده نشود.
پس از خشک‌کردن دو سطح شابلون و جدا کردن لایه محافظ از روی سطح پروفیلم، فضاهای خالی اطراف طرح روی کلیشه و حاشیه‌های کادر را از داخل شابلون با نوارچسب کاغذی و پوشاننده‌هایی که با ژلاتین این دسته از پرو فیلم‌ها همخوانی داشته باشند، می‌پوشانیم تا از خروج رنگ در مراحل چاپ جلوگیری شود.
برای پاک کردن ژلاتین این نوع پرو فیلم‌ها از روی سطح پارچه توری، از فشار آب جوش هم‌زمان با کشیدن یک فرچه نایلونی روی دو سطح شابلون استفاده می‌کنیم. چنانچه توری شابلون از جنس توری با الیاف فلزی باشد و همچنین کادر آن نیز از فلز ساخته‌شده باشد، برای تمیز کردن آن از فرچه‌های سیمی و شعله مستقیم (حرارت شعله‌پخش‌کن) استفاده می‌شود.
