به دلیل استفاده از فرم انعطاف‌پذیر، برای چاپ واژه فلکسوگرافی از Flexible به معنای انعطاف‌پذیر گرفته شده است. عمده‌ترین استفاده‌های روش چاپ فلکسو چاپ لفاف بسته‌بندی، روزنامه، برچسب و لیبل، کیسه‌های نایلونی، کاغذدیواری و فویل‌های بسته‌بندی است. این نوع چاپ به‌ندرت در چاپ نشر استفاده می‌شود و بیشتر برای چاپ کارهای تجاری کاربرد دارد ولی در سالیان اخیر پیشرفت فلکسوگرافی تا آنجا بوده است که از آن برای چاپ روزنامه نیز استفاده شده است. در بخش پیشین به تاریخچه فلکسوگرافی اشاره شد و حال در ادامه به مبانی فلکسوگرافی و روش‌های متداول چاپی پرداخته می‌شود.
بررسی مبانی فلکسوگرافی
فلکسوگرافی و دیگر روش‌های متداول چاپی
فلکسوگرافی شباهت زیادی به چاپ لترپرس دارد و هر دو از روش‌های چاپ برجسته هستند. بلیت‌های فلکسوگرافی، خواه قالبی و یا فتوپلیمر، حالت انعطاف‌پذیر دارند و از مواد ارتجاعی ساخته شده‌اند. در فلکسوگرافی مرکب به سطح پلیت و سپس به سطح چاپی منتقل می‌شود. مناطق تصویر به‌صورت برجسته هستند و مناطق غیر تصویر با برداشتن و یا پایین بردن سطح پلیت به‌وسیله روش‌هایی مختلف ازجمله برش، قالب‌گیری لاستیک، قلم‌زنی، انحلال، شستن و لیزر به وجود می‌آیند.
مرکب در چاپ فلکسوگرافی مایع است، گرانروی پایین دارد و به‌سرعت خشک می‌شود. مرکب فلکسو از رزین‌ها، حلال‌ها، رنگ‌دانه و مواد افزودنی ساخته می‌شود. ترکیبات این مواد در مرکب‌های پایه آب و حلال با هم متفاوت‌اند. در چاپ افست و لترپرس از مرکب‌های با گرانروی بالا (مرکب‌های با جریان کم) و پایه روغنی استفاده می‌شود. این مرکب به‌وسیله تعدادی نورد پس از عمل صلایه به پلیت چاپ منتقل می‌شود.
سرعت خشک شدن مرکب‌های فلکسو از مرکب‌های لترپرس و افست بیشتر است. پلیت‌های فلکسوگرافی از لاستیک‌های طبیعی و مصنوعی که قالب‌پذیرند و یا فتوپلیمرهای حساس به نور تهیه می‌شوند. کلیشه‌های لاستیکی برای چاپ‌های با کیفیت پایین و کلیشه‌های فتوپلیمری برای چاپ‌های با کیفیت بالا کاربرد دارند. این کلیشه‌ها با چسب‌های پایه به سیلندر پلیت می‌چسبند.
ماشین‌های فلکسوگرافی با سه نوع سیلندر فشار مرکزی؛ خطی (افقی) و ایستاده (عمودی) وجود دارند. دو طرح از ماشین‌های فلکسوگرافی در شکل ۱ نشان داده شده است.
ماشین خطی
ماشین ایستاده
شکل 1- شمایی از ماشین‌های خطی و ایستاده
ماشین‌های سیلندر فشار مرکزی از متداول‌ترین نوع ماشین‌های فلکسوگرافی هستند. در این ماشین‌ها دو تا هشت (و یا ۱۰) واحد چاپ روی یک سیلندر فشار بزرگ قرار دارند. در ماشین‌های خطی، واحدهای چاپ در امتداد هم و افقی هستند و امکان چاپ شش تا نُه رنگ در این ماشین‌ها وجود دارد. در این نوع ماشین برعکس ماشین سیلندر مرکزی، هر واحد یک سیلندر فشار مجزا دارد. در ماشین‌های عمودی، واحدهای چاپ به‌صورت عمودی روی هم قرار دارند. یک تا چهار واحد چاپی می‌توانند در هر دو طرف به صورت عمودی مقابل یکدیگر قرار داشته باشند.
بخش چاپ در ماشین فلکسوگرافی شامل چهار نورد است:
– نورد منشأ که در مخزن مرکب (مرکبدان) می‌چرخد و لاستیکی است؛
– نورد اندازه‌گیر مرکب که از استیل (فولاد) و یا سرامیک (نورده آنیلوکس) است؛
– سیلندر پلیت که پلیت به آن متصل می‌شود و فلزی است؛
– سیلندر فشار که باعث فشار پلیت به سطح چاپ می‌شود و فلزی است.
لترپرس
لترپرس اولین روش چاپی است که اختراع شد. در این روش سطح تصویر با مرکب خمیری آغشته شده و با فشار به سطح چاپی منتقل می‌شود. این نوع چاپ را یوهانس گوتنبرگ در سال ۱۴۵۵ اختراع کرد. وی کتاب انجیل را با این روش چاپ کرد. تا سال ۱۹۰۰ میلادی روش لترپرس متداول‌ترین روش چاپی در سراسر جهان بود. در سال ۱۹۵۰، با به‌کارگیری روش افست، روش لترپرس کمی غیرمتداول شد. در سال ۱۹۸۰ سهم لترپرس از بازار رو به کاهش گذاشت و استفاده از ماشین‌های افست رول برای چاپ روزنامه و مجله گسترده‌تر شد. در حال حاضر از لترپرس فقط برای شماره‌زنی، برجسته‌سازی، طلاکوب داغ، قالب‌زنی پرفراژدار، دایکات و کارهایی از این دست استفاده می‌شود.
ماشین‌های لترپرس در سه نوع، تخت (فشار تخت و پلیت تخت)؛ زیر تخت (فشار روتاری و پلیت تخت)؛ دوار (فشار روتاری و پلیت روتاری) موجود هستند. در شکل 2 سه گونه از روش‌های چاپ لترپرس نمایش داده شده است.
شکل ۲- روش‌های چاپ لترپرس
بیشتر بخوانید: بخش دوم: تاریخچه فلکسوگرافی
بخش چاپ در ماشین لترپرس شامل اجزای زیر است:
– نورد منشأ که مرکب خمیری را به نورد انتقال می‌دهد؛
– نوردهای فلزی و لاستیکی که مرکب را به پلیت چاپی منتقل می‌کنند؛
– سیلندر آپلیت؛
– سیلندر فشار.
در شکل ۳ بخش چاپ در ماشین لترپرس نشان داده شده است.
شکل ۳- نمایی از یک برج چاپ لترپرس
به دلیل پیشرفت پلیت، کیفیت چاپ در لترپرس از روش افست پایین‌تر است. در فلکسوگرافی از فشاری کمتر از چاپ لترپرس برای چاپ استفاده می‌شود. در این روش تا ۲۰۰ خط در اینچ را می‌توان چاپ کرد.
لیتوگرافی (افست)
در سال ۱7۹۸ آلویس زنه‌فلدر با یک قلم روغنی روی یک سنگ صاف نوشت. او سطح سنگ را با آب مرطوب کرد و سپس بخش نوشته شده را با مرکب چرب مرکب‌دهی کرد. نقاطی که چاپ می‌شدند چربی‌دوست بودند و مرکب را جذب و آب را دفع می‌کردند و نقاطی که چاپ‌پذیر نبودند آب‌دوست بودند و مرکب را دفع می‌کردند.
زنه‌فلدر با این روش اصول چاپ سنگی را ابداع کرد. در این روش برخلاف لترپرس و فلکسوگرافی از سطوح تقریباً هم‌سطح برای انتقال مرکب روی سطوح چاپی استفاده می‌شود. چون در چاپ سنگی از سنگ استفاده می‌شد، این روش به لیتوگرافی (لیتو= سنگ و گرافی= نوشتن) مرسوم شد. در این روش تصویر به‌صورت معکوس روی سنگ حک و پس از انتقال به سطح چاپی دوباره معکوس می‌شد.
بعدها سنگ جای خود را به پلیت‌هایی از جنس روی و آلومینیوم داد و امروزه چاپ سنگی چندان استفاده‌ای ندارد. در پلیت‌های آلومینیومی و روی، نواحی چاپی چربی‌دوست و نواحی غیر چاپی آب‌دوست هستند. در چاپ افست از نوردهای مرکب و آب، هم‌زمان استفاده می‌شود. این نوع چاپ به چاپ افست یا غیرمستقیم معروف است. در چاپ افست پلیت با سطح چاپی تماس ندارد. پلیت ابتدا با نوردهای آب و سپس با نوردهای مرکب تماس می‌یابد.
نواحی چاپ‌پذیر به مرکب و نواحی غیر چاپی به آب آغشته می‌شوند. سپس مرکب پلیت به لاستیک و از لاستیک به سطح چاپی منتقل می‌شود. ماشین‌های افست هم به‌صورت تغذیه رول و هم تغذیه ورقی موجودند. در شکل ۴ نمونه‌های ساده از بخش چاپ در ماشین افست نشان داده شده است.
شکل 4- نمایی از یک برج چاپ افست
ماشین‌های افست ابتدا به‌صورت تغذیه ورقی ظهور کردند. ولی در سال ۱۹۶۰ اولین نمونه ماشین افست رول نیز تولید شد. چاپ افست باکیفیت‌ترین نوع چاپ است. در این روش تا ۳۰۰ خط در اینچ را می‌توان چاپ کرد. در صنعت چاپ روزنامه در آمریکا عموماً از چاپ افست رول استفاده می‌شود. امروزه چاپ افست به‌اندازه‌ای غیرقابل‌تصور پیشرفت کرده است.
روتوگراور
گراور یک فرم گود است. در چاپ روتوگراور، سیلندر پلیت مستقیماً مرکب را به سطح چاپی انتقال می‌دهد و نقش پلیت را بازی می‌کند. در روش روتوگراور سیلندر پلیت حکاکی و آماده چاپ می‌شود. نواحی تصویر در این سیلندر گوداند و مرکب پس از ورود به این گودی‌ها در اثر تماس و فشار به سطح چاپی منتقل می‌شود. در چاپ گود، سلول‌ها در سیلندر چاپ به‌هم‌پیوسته نیستند و اگر کیفیت سیلندرسازی بالا نباشد لبه‌های خطوط و تصاویر دندانه‌دار می‌شود (اره‌ای شکل).
سیلندرهای چاپ در روتوگراور با فلز مس آبکاری و سپس پرداخت می‌شوند. بعد از آن سطح سیلندر پرداخت شده را با امولسیون حساس به نور پوشش می‌دهند. پس از خشک کردن امولسیون، فیلم نگاتیو را به‌صورت کامل به سیلندر چسبانده و نوردهی می‌کنند. پس از عمل نوردهی، سیلندر را با محلول کلرید آهن شستشو می‌دهند و به‌این‌ترتیب سلول‌ها در سیلندر ایجاد می‌شوند. در پایان سطح سیلندر را با فلز کروم پوشش می‌دهند تا سطح سیلندر سخت‌تر شود.
در فرآیند چاپ، مرکب‌های اضافی از روی سیلندر پلیت به کمک داکتر بلید برداشته و سپس مرکب باقی‌مانده در حفره‌ها (سلول‌ها) به سطح چاپی منتقل می‌شوند. مرکب‌های گراور مایع و بسیار روان‌تر از افست و لترپرس هستند و گرانروی پایین‌تری دارند. شکل ۵ طرح شماتیک یک بخش از چاپ روتوگراور را نشان می‌دهد. ماشین‌های روتوگراور عمدتاً خطی هستند و پس از هر برج چاپی خشک‌کن قرار دارد (شکل ۶).
شکل 5- نمایی از یک برج چاپ رتوگراور (گود)
شکل 6- ماشین چاپ گود خطی به همراه خشک‌کن‌ها
ماشین‌های روتوگراور معمولاً ۶ تا ۸ رنگ متداول‌تر و بیشتر آن‌ها با تغذیه رول هستند. از روتوگراور در بسته‌بندی، چاپ مجله، روزنامه و دیگر کاربردهای چاپ استفاده می‌شود. همچنین می‌توان تمام سطوح چاپی انعطاف‌پذیر و با هر ضخامتی را با روش روتوگراور چاپ کرد. این شیوه چاپی سرعت و همچنین کیفیت بالایی دارد و برای چاپ کارهای با تیراژ بالا بهترین گزینه است.
اسکرین (سری‌گرافی)
عموماً چاپ اسکرین را به‌عنوان سیلک اسکرین می‌شناسند که دلیل آن نیز ظهور اولیه این‌گونه چاپ در چین بود؛ جایی که از توری‌های ابریشم برای چاپ استفاده می‌شد. امروزه دیگر از توری‌های ابریشم در این روش استفاده نمی‌شود و توری‌های فلزی و پلی‌استر جای آن‌ها را گرفته‌اند. در این روش توری‌ها روی یک قالب فلزی و یا چوبی ثابت می‌شوند و مرکب با کاردک اسکویجی از طوری می‌گذرد و به سطح چاپی منتقل می‌شود.
مناطق تصویر روی توری باز هستند و مرکب به‌راحتی از آن‌ها عبور می‌کند و مناطق غیر تصویری بسته‌اند و مرکب از آن‌ها عبور نمی‌کند. تجهیزات اولیه برای چاپ اسکرین شامل میز، فریم (قاب) سخت، توری‌ها، اسکویجی نیمه سخت، مواد استنسیل و مرکب‌های با گرانروی بالا هستند.
توری‌ها را با کشش به قاب می‌چسبانند و سپس روی آن را با یک لایه امولسیون حساس به نور می‌پوشانند. فیلم روی توری در قید کپی مخصوص قرار می‌گیرد سپس نور می‌بیند و برای ظهور عمل شستشو انجام می‌شود.
نقاط نور خورده با شستشو از سطح توری پاک نمی‌شوند و مناطق غیر تصویر را تشکیل می‌دهند و مناطق نور نخورده پس از عمل شستشو پاک شده و اجازه عبور مرکب را می‌دهد. سطوح چاپی باید زیر قاب توری قرار بگیرند. مرکب را روی داخل قاب و توری می‌ریزند و با فشار اسکویجی از توری عبور می‌دهند و به سطح چاپی منتقل می‌کنند (شکل ۷). لازم به ذکر است که ضخامت مرکب در این روش چاپی از تمام روش‌های دیگر بالاتر است (۸ تا ۳۰ میکرون).
شکل 7- فرآیند چاپ اسکرین
در سال‌های اخیر ماشین‌های اسکرین دوار نیز تولید و به بازار ارز عرضه شده‌اند. از چاپ اسکرین بیشتر برای کارهای با تیراژ پایین یا عملیات تکمیلی خاص و ایجاد جلوه‌های ویژه استفاده می‌شود.
لترست (افست خشک)
استفاده از آب در چاپ افست باعث بروز مشکلاتی مانند عدم تعادل آب و مرکب می‌شود. به همین دلیل افست خشک ابداع شد. در افست خشک دیگر از آب استفاده نمی‌شود و پلیت نیز در این فرآیند تغییراتی کرده است. در لترست از کلیشه‌های برجسته سخت و چاپ غیرمستقیم (با استفاده از سیلندر لاستیک) استفاده می‌شود. لترست یک نوع چاپ لترپرس به روش غیرمستقیم است چون در این روش از سیلندر واسط لاستیکی برای انتقال تصویر پلیت به سطح چاپی استفاده می‌شود.
شکل ۸- نمایی از یک برج چاپ افست خشک
چاپ گود غیرمستقیم
چاپ گود غیرمستقیم ترکیبی از چاپ افست و روتوگراور است. چون پلیت‌های افست عمری کم و توانایی چاپ در تیراژ بالا را نداشتند، برای چاپ‌های با تیراژ بالا از سیلندرهای گراور همراه با لاستیک استفاده شد. همچنین چون سیلندر گراور فلزی است و توانایی چاپ روی سطوح سخت را ندارند، برای چاپ روی سطوح سخت، مابین سطح چاپی و سیلندر گراور، لاستیک قرار می‌گیرد تا روی سطوح سختی مانند کاشی چاپ کند. سیلندر گراور، پس از مرکب‌گیری، تصویر را به سیلندر لاستیکی منتقل می‌کند.
تصویر در سیلندر گراور باید به‌صورت مستقیم باشد چون پس از انتقال به لاستیک، معکوس شده و زمانی که از لاستیک به سطح چاپی منتقل می‌شود به‌صورت مستقیم درمی‌آید. در شکل 9 این روش نشان داده شده است.
شکل 9- نمایی از یک برج چاپ افست-گراور
چاپ فلکسوی غیرمستقیم
در چاپ فلکسوی غیرمستقیم از پلیت‌های فلکسو به‌جای سیلندرهای گراور استفاده می‌شود. پلیت فلکسو به‌صورت مستقیم تهیه می‌شود و پس از انتقال تصویر به لاستیک و سپس به سطح چاپی، تصویر دوباره به‌صورت مستقیم خواهد بود. در این روش سیلندر لاستیکی بین سیلندر پلیت و سطح چاپی قرار می‌گیرد و چاپ به‌صورت غیرمستقیم انجام می‌شود. انواع قوطی‌های آلومینیومی و پلاستیکی با این روش چاپ می‌شوند. در برخی از ماشین‌ها، سه یا چهار واحد چاپی، حول سیلندر لاستیک قرار گرفته‌اند.
شکل ۱۰- نمایی از یک برج چاپ فلکسوی غیرمستقیم
